Dolaskom Turaka na Balkan i u Srbiju, padom Srbije 1459. godine, presečena je „pupčana vrpaca“ sa Evropom i Srbija, između ostalog i u medicinskom smislu, tone. Dok je Evropa odmicala napred, mi smo pod turskim jarmom jedva egzistirali, nestajali, selili se, neorganizovano i organizovano i to ne samo 1690. godine.
U tim istorijskim propadanjima i posrtanjima mi smo se zaustavili tek sa Karađorđem i Milošem početkom XIX veka. Sa njima, u novim okolnostima u prvi plan izbija i Kragujevac. Puni razvoj Kragujevca počinje 1818. godine, kada dotadašnji centar jedne od nahija postaje prestonica obnovljene Srbije. Dalekosežni značaj i uticaj na opšta kretanja u oblasti zdravstva imali su Prvi i Drugi srpski ustanak.
U velikom kulturnom i ekonomskom zaostatku u odnosu na evropski Zapad, kao posledica viševekovne osmanske uprave, Srbija je dugo bila lišena organizovanog zdravstva. Nemaština i neprosvećenost, oličene u teškom menjanju zastarelih shvatanja i navika naroda, neretko i državne elite, bili su glavni uzroci mukotrpnog razvoja srpskog zdravstava. Pojmovi o lečenju bili su veoma primitivni, a u borbi protiv bolesti glavnu ulogu nije igrala medicina, prema kojoj je narod, kao velikoj nepoznanici, gajio duboko nepoverenje i podozrenje, već sujeverje i religija.
Pisanih dokumenata o zdravstvenim prilikama u Srbiji skoro da u opšte nema. Ako bi se sudilo po narodnoj izreci koje je često bila zastupljena u raznim izveštajima lokalnih vlasti koji su dostavljani Knezu Milošu – „Blagodarenije Bogu, bolesti nikakovih nema“, reklo bi se da je u zemlji u tom pogledu vladalo pravo blagostanje. Međutim, nije tako bilo, jer se pod navedenim izrazom uglavnom mislilo na epidemijske bolesti.
Zdravstvene prilike u zemlji bile su na najnižem mogućem nivou. Čitavi krajevi stradali su od raznih bolesti (posebno zbog kuge, kolere, groznice, dizenterije, TBC i sifilisa), koje su po rečima Vuka Karadžića „žele ljude kao pšenicu”, a i stopa smrtnosti novorođenčadi bila je izuzetno visoka.
Ovakvo stanje zadržalo se tokom oba ustanka, a i dugo nakon njih. Bez ikakvih medicinskih znanja, narod se lečio kako je znao i umeo, a umesto školovanih lekara obraćao se sveštenicima ili nadrilekarima, odnosno tzv. narodnim lekarima, koji su nosili pregršt različitih naziva – vidari, gatare, vračare, berberi, vidovnjaci, hećimi, lekari samouci itd.
Lekari samouci su sticali svoja znanja na različite načine (slučajno, posmatranjem, asistiranjem), a bilo ih je iz svih etničkih zajednica. Mnogi od njih su dostigli zavidne pozicije u Miloševoj Srbiji. Tako je, npr., izvesni Kaparis iz Epira (učio je medicinu u Srbiji uz prave lekare – dr Karabinija i dr Perinija) dobio čin poručnika, dok je Rus Gligorije Ribakov, koji je tvrdio da je doktor medicine sa izgubljenom diplomom, čak postao okružni lekar. Ovakvih samouka bilo je i među Srbima, a mnogi od njih upošljavani su radi službenih poslova, čak i nakon dolaska školovanih lekara. Dok su po selima uglavnom radili Srbi, u varošima su dominirali Turci.
Jedan od najpoznatijih bio je Havaz-Memet, hodža rodom iz Beograda, koji je 1836. u Kragujevcu lečio Simu Milosavljevića Paštrmca, poznatijeg kao Amidžu, upravitelja kneževog dvora. U varošima je bilo i lekarica – Grkinja, Jevrejki i Ciganki.
Hećimi (ili ećimi) su mahom bili Grci i Cincari iz Epira i okoline, a nazivali su se još i kalojatri (dobri lekari). Vekovima su nasleđivali lekarska znanja u familiji, s kolena na koleno. Obično su se nastanjivali po varošima (posebno u Beogradu, koji je imao brojnu grčko-cincarsku zajednicu), gde su lečili narod ili su bili lični lekari pojedinih turskih velikodostojnika. LJudi su često dolazili i iz udaljenih krajeva kako bi se sa njima posavetovali.
Praviteljstvujušči sovjet serbski je još 1806. odredio Ećim-Tomu iz Kožana u Makedoniji za vojnog lekara sa 60 groša mesečne plate. Upravo on je knezu Milošu izlečio ranu zadobijenu u napadu na Užice 1807. godine, a kasnije je lečio i tokom Drugog srpskog ustanka, pa sve do 1848, kada je umro od kolere. Izvori govore da je bio veoma uspešan, pa je kneževim ukazom od 23. februara 1835. dobio penziju od 100 talira godišnje, kao zaslužni rodoljub. Sličnih ećima imali su u svojoj službi knez Miloš (Ećim-baša), njegova braća i druge značajne ličnosti postustaničke Srbije.
Berberi su najčešće bili Turci, odnosno muslimansko stanovništvo Srbije. Uz svoj svakodnevni berberski posao učili su i lečenje od starijih majstora.
Najčešće su puštali krv pijavicama, rogovima i čarkovima, a takođe su i vadili zube, masirali i kupali raznim lekovitim biljkama, vršili manje hirurške operacije, ali se i mešali u sve druge lekarske poslove.
Vidara ili vidaricu imalo je svako srpsko selo, koji su svoje lekarsko znanje strogo čuvali kao tajnu, pomažući ljudima raznim lekovima i bajanjima. Među njima je bilo i osoba koje su svojom veštinom imale značajnih uspeha. Tako je, npr., pruski oficir i putopisac Oto Dubislav Pirh na proputovanju po Srbiji 1829. godine zabeležio primere rana koje su lečili vidari, a „koje bi, može biti, pri veštačkom lečenju povukle za sobom gubitak kakvog uda, a koje su ovako potpuno zalečene i bez ostavljanja ikakvih posledica”. Ovi narodni lekari su čak preduzimali i neke operacije, često vrlo uspešno, kao što su amputacija, skidanje mreže sa očiju, vađenje kamena iz bešike itd. Mnogi od njih bili su specijalizovani za samo jednu vrstu lečenja – nameštanje uganutih ili slomljenih nogu i ruku, potpasivanje od kile, lečenje očiju i tsl. Često su upotrebljavani i u bojevima. Tako je nakon najveće bitke Drugog srpskog ustanka (Boja na Ljubiću 1815), knez Miloš naredio da vidari ranjenim Osmanlijama zaviju rane, nakon čega su vraćeni Turcima u Užice na nosilima.
Podjednako zastupljeni u narodu bili su i vidovnjaci/proroci, gatare i vračare, koji su proricali sudbine, gledali u budućnost uz pomoć neke magijske radnje, dozivali duhove i demone. Verovalo se da svojim vidovnjačkim moćima i vračanjem mogu da izleče sebe i svoje najmilije, ili ih zaštite od prestojeće pošasti. Zabeleženo je da je prilikom epidemije kuge koja je pogodila Srbiju 1837. godine knez Miloš odlučio da se radi zaštite obrati vračarama i njihovoj magiji, a ne školovanim lekarima.
Sem pomenutih, bilo je u velikom broju i lekara putnika, koji su išli od mesta do mesta i ukazivali pomoć. To su mahom bili Grci kalojatri iz okoline Pinda (planinski venac između Epira i Tesalije), koji su putovali i lečili po celom Balkanskom poluostrvu, obično po grupama od nekoliko osoba. Među ovom vrstom lekara bilo je i prevaranata, koji su koristili neznanje i nevolju naroda za mahinacije i pljačku.
Sumirano, među svim navedenim nadrilekarima bilo je onih sa određenim medicinskim znanjima, koji su iskreno pomagali ljudima, ali mnogo više onih čija je intervencija donosila samo bol i patnju. Postepena promena uslediće tek sa dolaskom pravih (školovanih) lekara.
Osim uz pomoć nadrilekara i vere, narod se protiv bolesti borio i najrazličitijim mogućim sujevericama, u čemu ni vodeći ljudi u državi, uključujući kneza Miloša, nimalo nisu zaostajali za običnim svetom. Ovde valja pomenuti i nošenje bolesnika određenim danima na izvore svete vode, na kojima su pili ili se umivali i kupali, kao i nošenje na isceliteljske grobove na kojima su bolesnici neko vreme ležali radi ozdravljenja. Iz svega navedenog jasno se vidi da u Srbiji nije postojalo bilo šta to je ličilo na zdravstveni sistem. Srbija kao država nije postojala već samo kao teritorija i srpski narod u okviru Turske imperije. NJihov sistem zdravstvene zaštite, kakav god bio, nije se širio na prostorima gde je živeo srpski narod.
U vreme dok je još trajao Drugi srpski ustanak u Srbiji je počela da se širi kolera 1816. godine, koja je krenula iz Azije – Bengala 1815. godine. Dokumenta o širenju kolere u Srbiji, dužini trajanja i posledicama koje je ostavila, do sada nisu poznata, a verovatno i ne postoje. Na indirektan način saznajemo da je bila prisutna na ovim prostorima do 1818. godine, kada je jednostavno utihnula. Pandemija ove kuge bila je svetskih razmera i procenjuje se da je u Aziji, Americi i Evropi obolelo na desetine miliona ljudi, a nekoliko miliona je umrlo. Podatke o tome, koji je broj Srpskog stanovništvo oboleo i koliko je umrlih, nemamo.
Karađorđe i Miloš, su obnovom države i svih njenih sadržaja u prvi plan postavili Kragujevac, prvi prestoni grad obnovljene Srbije u kome su se donosile najvažnije strateške odluke u skoro svim oblastima, pa i u zdravstvu.
Prvi srpski lekar koji je diplomirao medicinu bio je Jovan Apostolović 1757. godine. Poznate vojvode i knezovi, bogati trgovci i imućni Srbi mogli su povremeno iz inostranstva da dovedu čuvene hećime, pa čak i neke hirurge i doktore. Na Karađorđevu molbu došla je u Srbiju 1809. godine jedna ekipa ruskog saniteta, koju je predvodio dr Marčevski i njegov lekarski pomoćnik Anjinin. Oni su boravili pri srpskoj ustaničkoj vojsci u periodu od 1809–1812. godine i nakon odlaska su ostavili malu apoteku i nešto hirurških instrumenata.
Godine 1819. iz Bukurešta dolazi u Kragujevac dr Antonio Mavromat, zatim dr Kamber iz Novog Sada, a za direktora prvog karantina na granici knez postavlja dr Minasa, koji će 1823. godine lečiti i članove njegove porodice. Postoje podaci da su po pozivu dolazili u Srbiju i Kragujevac dr Valkoni, dr Fidler, dr Birg, dr Budaija, dr Šlezinger i dr Panajot Papakostopulos..
Prvi diplomirani lekar koji se zadržao u Kragujevcu, bio je Grk dr Konstatnin Aleksandridi. Imao je zvanje “doktor medicine i lekar knjaza srbskog“ i radio je u Kragujevcu od 1819. do 1821. godine.
Drugi po redu doktor koji je stigao u Srbiju 1823. godine iz Carigrada, preko Bukurešta, kao lekar beogradskog vezira Abdurahmana, bio je dr Vito Romito (1783-1828) Italijan, Napolitanac i borac za ujedinjenje Italije. Zadržao se u Kragujevcu do 1827. godine, kada odlazi u Bukurešt, a lekarsku praksu ostavlja svom zetu dr Kunibertu.
Dr Bartolomeo Silvester Kunibert (1800-1851), kao treći doktor po redu, došao je u Srbiju 1826. godine, sa službe iz Carigrada da bude lekar beogradskog vezira 1828. Najduže se zadržao u Kragujevcu, a potom je postavljen za opštinskog lekara u Beogradu. Kunibert je bio stekao veliko kneževo poverenje, a u dinastičkim borbama 1835. opredelio se za Miloša i ostao mu je veran do kraja života. Kada je Toma Vučić Perišić proterao Miloša iz Srbije i doktor Kunibert je 1839. godine napustio Srbiju i vratio se u svoju zemlju. Knez Miloš Obrenović je i u egzilu održavao kontakte i viđao se sa dr Kunibertom.
Pored dr Kuniberta, 1829. godine u Srbiji je radilo pet lekara, i to dr Jovan Stejić, dr Đorđe Novaković u Jagodini, Gligorije Ribakov u Požarevcu (zagonetni Rus, svetski putnik, koji se izgovarao da je izgubio diplomu) i nepoznati turski lekar u Čačku.
U periodu od 1828-1832. godine postojao je pokušaj stipendiranja mladih Srba na studijama medicine. Ovaj pokušaj nije dao ženjene rezultate jer se pojedini posle studija nisu vratili u Srbiju, neki su umrli, a neki nisu završili studije. Jedini koji su opravdali poverenje bili su dr Maksim Mišković, dr Konstantin Mihajlović i dr Steva Milosavljević.
Prvi Srbin, doktor medicine koji je došao da radi u obnovljenu Srbiju dio je dr Jovan Stejić (1802-1853). Pri kraju studija stipendirao ga je Jevrem Obrenović, koji ga 1829. godine dovodi u Šabac, a u Kragujevac stiže 1830. Knez Miloš ga je uzeo za svog ličnog lekara i radio je kao vaspitač Milana i Mihaila od 1830-1832. Vratio se u Srbiju 1840. godine, kada je postavljen za šefa građanskog sanisteta i Popečiteljstvu vnutrenih dela, a 1845. za glavnog sekretara Državnog Sovjeta. Na tom mestu je ostao do svoje smrti 1853. godine.
Ubrzo posle Stejića, 1833. godine u Srbiju dolaze dr Nestor Mesarović iz Iriga, a u Požarevac dolazi drugi dvorski lekar dr Đorđe Pantelić iz Grgurevca u Sremu. Pantelić je posle samo par meseci otišao, a zamenio ga je dr Maksim Nikolić Mišković. Iste godine u Srbiju stiže i dr Karlo Pacek, koji je već naredne, 1834. godine, postavljen za vojnog lekara Podrinsko-savske komande u Šapcu. Doktor Pacek napustio je Srbiju 1842. sa knezom Mihailom, ali se u vratio sa Obrenovićima 1859. godine. Više se nije bavio lekarskim poslom već je bio odan vladaočev prijatelj i savetnik. Umro je u Beču 1876. godine.
Godine 1835. u Srbiju stiže možda i najčuveniji pionir srpke medicine dr Emerih Lindermajer. Hatišerifom iz 1830. godine Srbiji je, između ostalog, dozvoljeno da može osnivati bolnice. Osnivanjem vojnih jedinica, naročito posle Sretenjskog ustava, osnivaju se i vojne bolnice – špitalji soldački 1836. godine, a postavljani su i vojni lekari. Po naredbi Lindermajera formirana je vojna bolnica u Kragujevcu 1836. (vojeni špitalj) godine, na levoj obali Lepenice, u glavnoj gardijskoj kasarni na obodu kompleksa kneževog dvora.
Odredbama Turskog ustava formira se u Sovjetu i Odeljenje unutrašnjih dela u okviru koga je “Odelenije karantinsko sa sanitetom“, a čiji je prvi načelnik bio dr Pacek. Ukazom od 18. jula 1839. godine za prvog načelnika garnizonske vojske Srbije imenovan je dr Emerih Lindermajer, gvardejski lekar u Kragujevcu. NJegov osnovni zadatak je bio da formira vojnu bolnicu, a u njoj je postavljen podlekar Moric Fidler. Doktor Lindermajer uvodi u službu stručno sanitetsko osoblje, objavljuje prve propise i pravila sanitetske službe, uvodi i prve učene babice u srpske bolnice. Lindermajer je 1838. predao dr Paceku svoj “Projekat ustrojenija špitaljskog“. Tada je urađen i nacrt Zakona o postavljanju okružnih fizikusa. Avgusta 1839. načelnik Odeljenja u Ministarstvu unutrašnjih dela dr karlo Pacek imenovao je devet okružnih fizikusa u Srbiji. Za prvog fizikusa u Kragujevcu imenovan je dr Josif Rebić, koji tu funkciju nije prihvatio zbog svoje privatne prakse u Beogradu. Privremeno ga je zamenio dr Josif Šauengel, Nemac, koji je promenio veru i ime u Jovan Petrović. On je došao iz čačanskog garnizona, a 1841. okružni fizikus postaje dr Herman Majnert. On je osam godina radio kao okružni fizikus u Kragujevcu
U periodu od 1835. do 1839. godine u Kragujevac su došli dr Maksim Nikolić Miškovićev, dr Dimitrije Kapari, dr Antonije Slavuj, dr Teodor Monasterioti, dr Filip Trankili, dr Karlo Beloni i dr Gligorije Ribakov. Osim dr Monasteriotia, koji je dugo radio u kragujevačkoj vojnoj bolnici i dr Filipa Trankila, koji je bio dvorski lekar Obrenovića, svi ostali su se kratko zadržavali u Kragujevcu i premeštani su u druga mesta po Srbiji.
Po savetu dr Perina u Kragujevcu se otvara prva apoteka 1822. godine na dvoru kneza Miloša za potrebe dvora i grada. Upravnik apoteke bio je Đoka Novaković, Austrijanac, koga su Srbi zarobili u toku Drugog srpskog ustanka kao turskog lekara. Ostao je u Srbiju, promenio veru i ime i dugo radio na dvoru kneza Miloša. Na predlog dr Romite apoteka je 1824. premeštena u varoš za potrebe građana. Prva državna (praviteljstvena) apoteka otvorena je u Kragujevcu 1836. godine pod upravom apotekara Pavla Ilića. Prva vojna apoteka je otvorena u Kragujevcu 1841. godine po naredbi tadašnjeg načelnika vojnog saniteta dr Emeriha Lindermajera.
Dolazak ovih lekara je bio od velikog značaja za razvoj zdravstva u Srbiji, ali su to ipak bili samo pojedinci koji su svoj rad uglavnom vezivali za vladara i vladarsku porodicu i čija misija nije najbolje shvaćena i prihvaćena. Srbija još nije imala razvijen obrazovni sistem koji je mogao da prosveti narod od viševekovnih zabluda i običaja lečenja ljudi. Strah od nepoznatog i predrasude prema novim znanjima i načinima lečenja bila je sveprisutna. Nažalost recidivi takvog načina razmišljanja održali su se do današnjih dana, jer i danas smo svedoci da, bez obzira na stepen obrazovanja, mnogi ljudi više veruju u nadrilekare, čudotvorce i neku vrstu alternativne medicine nego u sistemski zdravstveni sistem.
Nažalost, tek turskim Hatišerifom iz 1830. i 1833. godine odobreno je da Srbija može da podiže bolnice. Prvi pokušaji ogledali su se u u postavljanju špitalja i kontumaca (karantini). Hatišerif iz 1833. (član 9) načelno odobrava „postavljati“ bolnice. Prvi kontumaci pominju se 1829. pored ostalog i na carigradskom drumu sa svrhom preventivne sanitetske službe, da spreče prodor kuge iz Turske. Tridesetih godina XIX veka, Kneževinu Srbiju su zahvatile tri velike epidemije : kolera 1831. i 1836. i kuga 1837. godine. Prva epidemija kolere 1831. preneta je u Srbiju iz Ugarske i okoline Vidina i zahvatila je Beograd, Šabac, Smederevo, Radujevac, Fetislam i selo Lipe. Iako su bili postavljeni karantini na pograničnim prelazima i dali svoj doprinos u suzbijanju epidemije, svi karantini su ubrzo po jenjavanju kolere bili zatvoreni.
Druga epidemija kolere iz 1836. godine prinudila je kneza da sanitetskoj službi posveti veći značaj. I ova epidemija je bila uneta iz Austrije i Bosne (Turske). Najviše je u ovoj epidemiji stradalo stanovništvo Podrinja. Skoro svo stanovništvo Loznice, Lešnice i Lipnice povukolo se u šume. Pored Podrinja kolera je kosila stanovništvo Beograda, Užica, Čačka, Valjeva, Ražnja, Ćuprije i Kragujevca. Interesantno je pomenuti da se stanovništvo od kolere lečilo prema propisanim „Pravilima“, na taj način što je pio vruće čajeve, upotrebljavao tople obloge i trljao telo špiritusom. Na polju suzbijanja i lečenja epidemije kolere, ni razvijenije evropske države nisu imale neka ozbiljnija rešenja. Država se branila podizanjem karantina na graničnim prelazima stvarajući na taj način otklon od zarazne bolesti. Do proleća 1837. godine širom srpsko-turske granice podignuto je čak trinaest karantinskih ustanova (pet kontumaca i osam sastanaka), među kojima je najveći i najznačajniji bio karantin u Aleksincu, koji se nalazio na najprometnijoj balkanskoj saobraćajnici – Carigradskom drumu. Svim ovim merama tadašnja Srbija se uvrstila u rang ozbiljnih evropskih država. Međutim, uprkos inicijalnom uspehu, kao i strogim naredbama kneza Miloša, koje su čak predviđale i smrtnu kaznu u slučaju nepoštovanja epidemijsih mara, usled jedne greške u proceni karantinskog lekara Hermana Majnerta, kuga je još jednom prodrla u Srbiju.
Bez obzira na brzo širenje iste i velike panike u narodu, zahvaljujući energičnim i mudrim merama kneza Miloša i dr Karla Nađa (lekar Zemunskog karantina koji je bio pozajmljen Srbiji kako bi sprečio širenje kužne epidemije), koje su između ostalog podrazumevale izolovanje zaraženog i selidbu zdravog stanovništva, kao i „predaju ognju” zaraženih kuća (prevashodno u Ražnju), epidemija je početkom novembra stavljena pod kontrolu, nakon čega je usledila koncentracija preostalih bolesnika u Aleksinačkom karantinu, a onda i zvanična objava o prestanku epidemije kuge u Srbiji 1. decembra 1837. godine. Tako je mala i još uvek vazalna Kneževina Srbija, kao sanitetska kapija Evrope, uspešno zaustavila ovu opasnu pošast sa svega 230 žrtava, što je imalo snažan pozitivan odjek u evropskoj javnosti.
Do proleća 1837. godine širom srpsko-turske granice podignuto je čak trinaest karantinskih ustanova (pet kontumaca i osam sastanaka), među kojima je najveći i najznačajniji bio karantin u Aleksincu, koji se nalazio na najprometnijoj balkanskoj saobraćajnici – Carigradskom drumu. Svim ovim merama tadašnja Srbija se uvrstila u rang ozbiljnih evropskih država. Međutim, uprkos inicijalnom uspehu, kao i strogim naredbama kneza Miloša, koje su čak predviđale i smrtnu kaznu u slučaju nepoštovanja epidemijsih mara, usled jedne greške u proceni karantinskog lekara Hermana Majnerta, kuga je još jednom prodrla u Srbiju. Bez obzira na brzo širenje iste i velike panike u narodu, zahvaljujući energičnim i mudrim merama kneza Miloša i dr Karla Nađa (lekar Zemunskog karantina koji je bio pozajmljen Srbiji kako bi sprečio širenje kužne epidemije), koje su između ostalog podrazumevale izolovanje zaraženog i selidbu zdravog stanovništva, kao i „predaju ognju” zaraženih kuća (prevashodno u Ražnju), epidemija je početkom novembra stavljena pod kontrolu, nakon čega je usledila koncentracija preostalih bolesnika u Aleksinačkom karantinu, a onda i zvanična objava o prestanku epidemije kuge u Srbiji 1. decembra 1837. godine. Tako je mala i još uvek vazalna Kneževina Srbija, kao sanitetska kapija Evrope, uspešno zaustavila ovu opasnu pošast sa svega 230 žrtava, što je imalo snažan pozitivan odjek u evropskoj javnosti.
Kalemljene boginja nije bilo potpuna nepoznanica za srpskog seljaka u vreme kneza Miloša. Jedna žena iz kuće Žujovića „znala je kalemiti boginje i to srebrnom iglom sa dečjih krasta”. Donosili su joj mnogu decu da ih vakciniše (pelcuje), a učila je i druge žene da rade isto. Izvesni Đorđe, kragujevački ećim, 1822. godine obavio je u Brusnici kalemljenje Obrena, sina Jovana Obrenovića, a tom prilikom javljeno je narodu da dovedu decu na pelcovanje dok je lekar još u selu.
Prvo pelcovanje od strane stručnog lekara obavljeno je 27. januara 1826. u Požarevcu, kada je vakcinisan knežević Mihailo, a intervenciju je izvršio dr Vito Romita. Zatim je pelcovanje postepeno uvođeno i u narod, gde je bilo mahom nepoznato, te je primano sa velikim negodovanjem i otporom. Tek od 1835, kada se uvidelo da boginje zaobilaze one koji su bili pelcovani, kalemljenje je prihvaćeno od širih narodnih masa. Prva zvanična pravila za kalemljene boginja izdata su tek 8. jula 1839. godine.
Srpska medicinska litratura do kraja prve vladavine kneza Miloša bila je vrlo slaba i praktično nepostojeća. Uglavnom se sastojala od popularnih članaka i beležaka o čuvanju zdravlja, ishrani i lečenju bolesti. Ovi članci izlazili su po kalendarima, almanasima, novinama i časopisima, a od te literature običan svet nije imao mnogo koristi, jer je bio nepismen. Ono malo pismenih ljudi u Srbiji, koji su narodu mogli da prenesu određena znanja, zbog slabih veza sa Austrijom, tadašnjim centrom srpske književne produkcije, teško je dolazilo do njih. Prvi značajan proboj napravio je dr Jovan Stejić, već pomenuti prvi Srbin doktor medicine koji je radio u obnovljenoj Srbiji.
Naime, još tokom studija u Beču, Stejić je preveo i posrbio (dopunio prema potrebama srpskog naroda, za lakše razumavanje čitalaca) tada veoma popularnu knjigu na Zapadu – Makroviotila ili Nauka o produženiju života čovečeskog, Krisofa Vilhelma Hufelanda, poznatog utemeljivača makrobiotike, nauke o zdravom i dugovečnom životu. Odmah po završetku štampanja (1826) Stejić je knjigu poslao knezu Milošu u Kragujevac, zamolivši ga „da desetak primeraka razda u Srbiji”. U pismu je naveo da je reč o knjizi „koju svi već evropejski narodi na svom jeziku s velikom koristi čitaju i koja nam lepe nauke daje kako se um izobraziti, zdravlje sačuvati i svaki u bolesti pomoći može”.Sačuvani primerci u Srbiji svedoče da je knez ispunio njegovu molbu, čime su Srbi južno od Save i Dunava prvi put došli u kontakt s medicinskom štivom na svom jeziku. Pored stvaranja srpske medicinske terminologije, knjiga je, između ostalog, bila revolucionarna i zbog činjenice da je Stejić u njoj govorio o higijeni polnih odnosa i razmatrao pitanje transfuzije krvi i njenog uticaja na primaoca u vreme kada se na Balkanu o tome ni izdaleka nije razmišljalo. Osim toga, 9. septembra 1831. javlja se prvo medicinsko štivo štampano u Srbiji, u tek otvorenoj Knjigopečatnji.
Reč je o knjižici pod nazivom Poučenije za lečenje Bolestnika od bolesti holere po onim mestima gdi Doktora nema i Sredstva koima se od ove bolesti sačuvati može, čiji je autor, po svemu sudeći, takođe bio dr Stejić. Uz Stejićevu Makroviotiku i Poučenije valja pomenuti i knjigu štampanu 1830. godine – Hudožestvo otvratiti bolesti Vasilija Čokrljana, peštanskog studenta medicine, kao i rukopis pod naslovom Kolera azijatičeska kako se od nje čuvati i lečiti treba, koju je 1836. godine napisao prečanski lekar Pavle Jovičić, doktor medicine i hirurgije. I to je sve što se tiče srpske medicinske literature tog vremena.
Takve su bile medicinske prilike i ustanove u Kneževini Srbiji do osnivanja i početka funkcionisanja organizovanog zdravstvenog sistema, i takva je bila pionirska uloga školovanih lekara u njoj.
Ako uporedimo broj domaćinstava i stanovnika u selima koja danas pripadaju Kragujevcu, vidimo da je u proseku broj domaćinstava za period od 1818 – 1900. godine, za 85 godina, upetrostručen. Broj stanovnika je za period od 1866. godine, od kada imamo pouzdane podatke o broju stanovnika, pa do 1900. godine je skoro udvostručen. Priraštaj broja stanovnika od popisa do popisa nije bio ravnomeran, ali je konstantno rastao. Gustina naseljenosti na ovom području je bila oko 50 stanovnika na jednom km2 1866. godine, a 1900. godine je bilo oko 90 stanovnika. Ako se uzme u obzir da je u Srbiji prosečna gustina naseljenosti bila 52 stanovnika na km2 onda se jasno vidi da je područje Kragujevca, kao i cele Šumadije, bila skoro dva puta gušće naseljena nego u tadašnjoj Srbiji.
Uporedo sa rastom broja stanovnika u samom Kragujevcu tako je velikom brzinom rastao i i broj domaćinstava i stanovnika po selima oko varoši. Stanovništvo koje se doselilo u drugoj polovini XVIII i početkom XIX veka i formirala naselja koja su prerasla u sela, organizovalo se u svom trajnom staništu i počeli su na svaki način da organizuju svoja domaćinstva, prosecali i sređivali puteve, menjali izled okoline i stvarala su uslove za što bolji život. Izvori vode i vodeni tokovi u bili su od presudnog značaja za formiranje naselja. Često su izvori vode bili odlučujući faktor za stvaranje tipa sela ili zaselaka. Izvori su, pored konfiguracije terena, bili odlučujući faktor za stvaranje zbijenih seoskih naselja. Dugo su oni bili osnovni vid snabdeavanje stanovništva vodom za piće, pojenje stoke i polivanje useva u baštama. Kako je rastao broj domaćinstava i stanovnika po selima, kao i pristupačnosti, kapacitet izvora i udaljenost mesta gde su se izvori nalazili, tako je potreba za vodom bila sve veća. Broj stanovnika se sve više povećavao, a resursi vode su bili isti. Zato je u drugoj polovini XIX veka bilo neophodno da se kopaju bunari i na taj način obezbede potrebne količine vode za opstanak ljudi na ovim prostorima. Organizovanog snabdevanja stanovništva vodom u XIX veku na području Kragujevca i Šumadije nije bilo. Takođe nije bilo ni kontrole ispravnosti vode za piće, jer u tadašnjoj Srbiji nije postojala bilo kakva zdravstvena ili bilo koja druga institucija koja se bavila ovim problemom. Veliki broj bunara, koji su stanovnici kopali za zadovoljenje potrebe za vodom, nisu imali zdravu vodu za piće, naročito u onim delovima grada koje je Lepenica često plavila. Niko nije mogao sa sigurnošću ovo da utvrdi, ali su ljudi najverovatnije po reakcijama koja je ona izazivala kod stanovništva utvrđivali koja voda sa kog bunara ili izvora je za piće, akoja ne. Zbog nedostatka arhivske građe iz tog perioda koja nam svedoči o zdravstvenim prilikama stanovništva, uzrocima bolesti, metodama i načinu lečenja ne možemosa sigurnošću da tvrdimo, ali verovatno je jedan od faktora čestih stomačnih epidemija kod stanovništva Kragujevca i Šumadije bila i nezdrava voda za piće.
Tuberkuloza je bila stalna pojava kod stanovništva centralne Srbije. Bilo je više uzroka ovakvog stanja. Loši higijenski uslovi, mnogočlane porodice smeštene u dve –tri prostorije – sobe, odžaklija, voda za piće, podvodni tereni, neadekvatno ili nikakvo lečenje učinili su da je tuberkuloza u većem ili manjem obimu bila prisutna na prostiru Šumadije sve do sredine XX veka.
Pored već postojećih lekara, oko 1855. godine, u Srbiju dolaze novi doktori. Iz Hrvatske stiže dr Josf Pančić,a iz Pariza prvi srpski lekar, državni pitomac dr Steva Milosavljević. Broj lekara u Srbiji se povećao na trideset. Josif Pančić je u Kragujevcu radio kao okružni fizikus u periodu od 1847. do 1853. godine, kada ga nasleđuje dr LJubomir Radivojević, koji u Kragujevcu ostaje sve do 1860. godine.
Takva situacija je bila sve do 20. novembra 1860. godine kada se u Kragujevcu, zaslugom dr LJubomira Radivojevića – trećeg okružnog fizikusa, osniva prva stalna Okružna – gradska bolnica, na desnoj obali Lepenice. Ona je nastala kao rezultat višegodišnjih diskusija o njenoj nužnosti i obezbeđivanju finansijskih sredstava za izgradnju nove zgrade. Glavni donatori u završnoj fazi izgradnje bolnice bili su knez Mihailo Obrenović i kneginja Julija. Projekat za njenu izgradnju je urađen još 1852. godine. Zgrada bolnice je prvobitno imala sedam bolesničkih soba i tri administrativno tehničke sobe za upravu i kuhinju. Godine 1881. dodat je još jedan paviljon pa je bolnica imala 60 postelja, zgradu za prosekturu sa kapelom, perionicu, kupatilo i prostoriju za dezinfekciju. Moderno dizajnirana bolnica sa gabaritima od 192 metra je bila jedna od najbolje uređenih bolnica tog vremena u Srbiji. Godine 1863. pozajmljene su bile 4 sobe za potrebe vojne bolnice. Odlaskom LJubomira Radivojevića, novi upravnik bolnice bio je dr Herman Kraus. Od 1862-1864 upravnik je bio dr Mladen Janković, zatim od 1864-1871. okružni fizikus i vojni lekar dr Filip Tajsić. Posle odlaska okružnog fiziksa Kragujevca, dr Mladena Jankovića 1864. zamenjuje ga dr Petar Kovačević, fizikus sreza Lepeničkog. U narednim godinama Kragujevac nema okružnog fizikusa i zamenjuju ga sreski i opštinski lekar. Situacija se menja kada je na ovo mesto postavljen dr Leonard Lontkijevič, 1879. godine.
Prvo hirurško odeljenje u Okružnoj bolnici bilo je formirano 1891, a njen upravnik je bio dr Života Janković, sve do 1901. godine. Kao pomoć dr Jankoviću, 1893. godine prima se dr Todor Dragić, a pravi zamah razvoju hirugije nastaje 1897. godine kada dolaze dr Spira Dimitrijević i dr Mihajlo Savčić. Ova ekipa uspešno je razvijala civilnu hirurgiju sve do 1908. godine kada dolazi dr Jovan Lilić, za honorarnog upravnika Hirurškog odeljenja. Već naredne godine upravnik Okružne bolnice je dr Dimitrije Antić, šef Hirurškog odeljenja je dr Jovan Lilić kome je pomagao dr Gerasim Ivezić. Zgrada Okružne bolnica je postojala i radila sve do 1918. godine, kada je izgorela u velikom požaru.
Prekretnica u razvoju vojnog saniteta bile je 1864. godina kada se donosi “Zakon o ustrojenju ministarstva vojenog“, koji između ostalog, predviđa osnivanje stalnih i privremenih vojnih bolnica. Stalne vojne bolnice su predviđene u Beogradu i Kragujevcu i po tom Zakonu su lekarima u vojsci skinuti činovi, a predviđene su bile tri vrste medicinske stručnosti (lekrska, hirurška i apotekarska).U periodu od 1864. do 1868. godine u Kragujevcu se gradi vojna bolnica, koja će postati stalna i koja više nikada neće ostajati bez kadra. Bolnica je sazidana na prostoru današnje kasarne “Milan Blagojević“ u Šumaricama. Po osnivanju vojne bolnice došao je vojni hirurg, Grk, dr Panajot Papakostopulos. Prvi upravnik vojne bolnice bio je hirurg Leonard Lontkijevič, a pomoćnik mu je bio Dimitrije Lomigorić. Od 1874-1876. godine upravnik bolnice bio je dr Stevan Nedok, sanitetski kapetan koje radio u vojnoj bolnici do 1888. Posle njega upravnici su bili dr Alojz Kumer (1885-1886), dr Jovan Aleksić (1889), dr Marko Milosavljević i dr Leon Vasilkovski (1893). Kada je došao u Kragujevac hirurg Lazar Genčić 1894. godine, osniva prvo Hirurško odeljenje u Vojnoj bolnici u Kragujevcu. On dovodi novi kadar, pa će u periodu 1897-1898. godine upravnik biti dr Sigismund Krakov, a na odeljenju rade sanitetski major dr Roman Dalmajer i sanitetski kapetan dr Lazar Rajčić. Godine 1899. upravnik je bio dr Svetozar Arsenijević sanitetski major, a šef Hirurškog odeljenja je dr Lazar Genčić, sanitetski major kome je asistirao dr Sima Karanović. Tako će biti sve do 1901. godine kada upravnik vojne bolnice postaje dr Lazar Genčić, a na Hirurško odeljenje dolazi novi hirurg dr Đoka Vladisavljević (budući general) kome je asistirao dr Petar Nikolić. Iz godine u godinu kadar se menjao i obnavljao dolaskom dr Sretena Uzunovića i dr Aleksandra Markovića. Godine 1910. upravnik vojne bolnice bio je sanitetski pukovnik dr Svetislav-Slava Milosavljević (budući general),a sa njim rade još dr Josif Kuželj, dr Stevan Vujičić, sanitetski major i dr Krsta Dragomirović hirurg, sanitetski kapetan.
Po izbijanju Prvog svetskog rata, prva pomoć Srbiji došla je od Društva Crvenog krsta savezničkih i neutralnih zemalja. Neposredno posle austrougarskog objavljivanja rata Srbiji, Švajcarkinja Katarina Šturceneger, došla je u Srbiju brodom preko Italije i Grčke. Prvo stanište u Srbiji bila joj je Vojna bolnica u Nišu gde je stigla već 10. avgusta 1914. godine. Pošto je u bolnicama u Nišu i oko njega postalo malo mirnije, uputila se ka “glavnom centru ranjenika i zarobljenika“ Kragujevcu, gde je stigla 15. septembra 1914. godine. Kada je stigla u naš grad, prvo je otišla u Crveni krst gde je sačekao predsednik Crvenog krsta, apotekar Janković, a potom je odveo u veliku kasarnu gde je bilo smešteno preko 1000 ranjenika. Prema njenom svedočenju, a koje je objavljeno u njenoj knjizi “Srbija u Evropskom ratu 1914-1915“’, saznajemo da je u Vojnoj bolnici zatekla dr. med. Vučetića, njegovu suprugu i ćerku, kao i pukovnika dr Romana Sondermajera, šefa armijskog saniteta. Doktor Roman Sondermajer bio je Poljak, osnivač Hirurškog odeljenja stalne vojne bolnice u Beogradu.
Samo nedelju dana kasnije u Kragujevac je stigla i jedinica, od 19 članova, grčkog Crvenog krsta na čijem čelu je bio dr Nomikos. Sa njim je bilo još 6 lekara. Ova jedinica je ostala u Kragujevcu sve do druge polovine februara 1915. godine.
Krajem septembra iz Rusije je u Kragujevac stigla jedna od dve jedinice Slovenskog dobrotvornog društva. Jedinica koja je stigla u naš grad brojala je 18 članova, a šef-lekar bio je dr Sičev.
Pored ovih misija veliku pomoć pružio Srbiji i Kragujevcu pružio je Odbor za pomoć Srbiji koji je osnovan 23. septembra 1914. godine u Velikoj Britaniji. Na čelu Odbora bio je londonski lord biskup, a među osnivačima bili su veoma uticajni ljudi kao što su Robert Siton Votson, Artur Evans, Bertram Kristijan, ledi Pedžet i drugi. Ovaj Odbor je do leta 1915. godine opremio pet medicinskih ekipa za samostalan bolnički rad. Mejbl Grujić, supruga srpskog diplomate Slavka Grujića, zajedno sa Odborom za pomoć Srbiji prikupili su novac za Srpski Crveni krsti za kupovinu ćebadi za izbeglice u Srbiji.
Veliku pomoć Kragujevcu pružila je i organizacija Bolnica škotskih žena za službu u inostranstvu, koja je oformljena u okviru Škotske federacije društava za pravo glasa žena sa sedištem u Edinburgu. Prva jedinica Bolnice škotskih žena u novembru 1914. godine upućena u Francusku, a druga, na čelu sa doktorkom Elinor Zolto u Srbiju, krajem 1914. godine. Bolničarke Škotske misije su stigle u Kragujevac u vreme kada je tifus uveliko počeo da se širi. Prema svedočenju Katarine Šturcenberg tifus je nastao i počeo da se širi iz Valjeva, izazvan mnogobrojnim leševima koji su ležali naokolo, pošto Austrijanci koji su se brzo povlačili nisu stigli da ih sahrane. Kako se stanovništvo kretalo iz ove varoši u druge delove zemlje, tako se i bolest nekontrolisano širila. Škotlađanka dr Elizabet Ros, koja je u Srbiju stigla u vreme epidemije iz Persije, već je radila u rezervnoj bolnici za zarazne bolesti sa dvojicom grčkih lekara, nekoliko bolničara i medicinskih sestara.
Ova hrabra lekarka odmah po dolasku je preuzela više od 250 bolesnika. Kako se epidemija brzo širila Elizabet Ros je sa članicama Škotske misije imala preko 550 kreveta u 3 bolnice. Samo mesec i po dana kasnije bolest dr Elizabet Ros je obolela od tifusa i umrla 14. februara 1914. godine. Sahranjena je u Kragujevcu na Varoškom groblju uz najviše državničke i vojne počasti, kao i uz prisustvo velikog broja građana Kragujevca.
Gospođa Mejbl Sent Kler Stobart je rukovodila bolnicom sa šest dispanzera i posebnu pažnju posvetila lečenju stanovništva u okolini Kragujevca. Veliki broj ranjenika i ljudi oboleli od tifusa, popunili su sve raspoložive bolničke kapacitete koje je grad kao što je Kragujevac mogao da pruži. Pored Vojne i Okružne bolnice, ranjenici i bolesnici od tifusa, koji nikako nisu smeli da budu zajedno u istim objektima, bili su smešteni u Kragujevačkoj gimnaziji, Konaku kneza Mihaila, Ženskoj gimnaziji, školama, kasarnama, hotelima, kafanama magacinima, (ono što sigurno znamo, a verovatno i u još koji zidani objekat). Zbog nedostatka kapaciteta u Velikom parku i na prostoru Vašarišta bilo je montirano oko 60 šatora u kojima su smešteni uglavnom bolesni vojnici i stanovnici Kragujevca.
Nekoliko hiljada zarobljenika, uglavnom Austrijanaca, koji su pomagali medicinskim ekipama, a čiji se zarobljenički logor nalazio iza Vojne bolnice, takođe su obolevali od pegavog tifusa i lečeni kao i naši vojnici i građani Kragujevca. O njima su se brinuli austrijski lekari i uglavnom austrijsko medicinsko osoblje. Zbog loše medicinske zaštite seoskog stanovništva Šumadije, a koje je takođe zahvatila epidemija, šatori sa osnovnom medicinskom zaštitom bili su postavljeni na više lokacija na putu Kragujevac- Topola- Mladenovac.
Prelomni trenutak u suzbijanju stavljanju pod kontrolom epidemije tifusa predstavlja iskustvo Engleske sanitetske misije, majora G.E. Stamersa i pukovnika Vilijama Hantera,veteran iz Burskog rata. Uz pomoć pukovnika Božidarevića i potpukovnika Deroka u VTZ-u u Kragujevcu konstruišu parni dezinfektor kojim je učinjena prva uspešna dezinfekcija. Po naređenju Predsenika Srpske Vlade Nikole Pašića, u VTZ-u se proizvodi 100 komada ovog dezinfektora što daje veoma dobre rezultate i verovatno to prekida epidemiju. Ova sprava je posle rata bila promovisana na svetskim medicinskim kongresima i dobila je naziv “Srpsko bure“.
Ova epidemija je desetkovala kragujevačke lekare i njihove pomoćnike. Od tifusa umrli su: dr Nikola Velimirović, prvi upravnik rezervne bolnice, dr Ilija Kolović, njegov zamenik, dr Miša Mihajlović, upravnik Okružne bolnice, dr Gerasim Ivezić, sekretar Lekarskog kluba, dr Borivoje Radosavljević, sanitetski kapetan I klase, sanitetski majori dr Živojin Stojadinović i dr Aleksandar Ćirić, sanitetski poručnik dr Aleksandar Misirlić, medicinska sestra Zorka Jovanović. Treba spomenuti da je u Okružnoj bolnici umro i sin vojvode Petra Beojovića, medicinar Vojislav Bojović.
Značajan doprinos u zbrinjavanju ranjenika i bolesnika dale su i članice naših humanitarnih organizacija: Crvenog krsta, Kola srpskih sestara, Društva “Milosrđe“, Kragujevačkog ženskog društva i građana Kragujevca. Mnoge članice naših organizacija dale su svoj život pružajući pomoć obolelim od tifusa. Prema izveštajima iz februara i marta 1915. godine, 45 lekara je umrlo od tifusa i za sve druge potrebe srpske vojske ostalo je samo 350 lekara. Ovaj broj lekara morao je da leči 48 000 ranjenika i bolesnika po sanitetskim ustanovama. Tek na proleće 1915. godine, velikim naporima medicinskog osoblja i stalnom dezinfekcijom bolničkih prostorija i šatora, tifus je stavljen pod kontolom.
Evakuacija vojnih bolnica iz Kragujevca počelo je 11. oktobra 1915. godine. Od tih bolnica su kasnije na Solunskom frontu formirane četiri poljske hirurške bolnice u barakama, opremljene operacionim salama, u kojima su radili preživeli kragujevački lekari i hirurzi: pukovnik dr Đorđe Vladisavljević, koji je tada bio Načelnik saniteta Vrhovne komande i dr Savo Popović, načelnik saniteta Druge armije.
Kada je izgorela Okržna – gradska bolnica 1918. godine, bolesnici i bolničko osoblje je bilo privremeno premešteno u barake na Vašarištu, koje su pravljene za vreme epidemije pegavca kao karantin (barake su se nalazile na prostoru sadašnje Ekonomske škole i Zdravstvene stanice br. 1). Bolnica je radila u barakama sve do 1923. kada je napravljena i otvorena nova Okružna bolnica u Sušici, gde je i danas smešten Klinički centar Kragujevac. Nova banovinska bolnica sagrađena je velikim zalaganjem i inicijativi vojnog hirurga dr Lazara Genčića. Zbog svoje obimnosti i velikih finansijskih sredstava koje je trebalo obezbediti za izgradnju, gradnja je trajala sve do 1923. godine. Do tada se hirurgija u Kragujevcu obavljala samo u vojnoj bolnici, koja je tih godina imala još jednu reorganizaciju i stručnu ekspanziju. Vojna bolnica je tada imala hirurško odeljenje, zubnu stanicu, rentgen službu, bakteriološko odeljenje, hemijsku laboratoriju, interno, infektivno, kožno i ORL odeljenje. Kragujevačka vojna bolnica je u to vreme bila jedna od najvećih vojnih bolnica van Beograda.
Novo hirurško odeljenje u gradskoj bolnici formirali su vojni hirurzi dr Krsta Dragomirović, koji je već bio šef hirurgije i pre ptvaranja bolnice i dr Svetislav – Slava Milosavljević, koji je dugo bio šef Hirurškog odeljenja. Nova bolnica imala je u početku 150 postelja i sedam lekara specijalista. Ubrzo dolaze i drugi lekari pa bolnica brzo formira specijalistička odeljenja sa istaknutim lekarima: dr Živadin Gajić, šef Infektivnog odeljenja, dr Dušan Mihajlović, osnivač i dugogodišnji šef Očnog odeljenja, dr Đorđe Mitrović, osnivač i dugogodišnji šef ORL službe, dr Živomir Gajić, osnivač i dugodišnji šef Kožno-veneričnog odeljenja, dr Živadin Mačužić, osnivač i šef Dečjeg odeljenja, dr Selimir Vrbić, osnivač i šef Rentgena, dr Sreten Krasić šef Hirurškog odeljenja, dr Borislav Nikolajević, internista, dugogodišnji direktor Bolnice i dr Zoran Mišić, šef Grudnog odeljenja.
Izgradnja novih i dogradnja postojećih bolničkih kapaciteta rađena je u čitavom periodu između dva svetska rata. U zgradi Okružnog ureda, koja je sagrađena 1930. godine, smešteno je više ambulanti (dve za opštu medicinu, hirurška, očna, ušna, zubna, kožno-venerična, ginekološka, antituberkulozna i rendgenološki kabinet) u kojima je bilo zapošljeno 5 lekara opšte prakse i po jedan specijalista za očne bolesti, hirurgiju, rendgenologiju i stomatologiju. Veliki broj lekara Gradske-banovinske bolnice radilo je honorarno za potrebe Ureda. Godine 1937. izgrađen je novi paviljon za Grudno odeljenje van grada za plućne bolesnike (sadašnje Grudno).
U toku Drugog svetskog rata mnoge zdravstvene ustanove u Kragujevcu su bile bombardovanjem uništene ili jako oštećene, a Gradska bolnica je korišćena za potrebe nemačke vojske. Bolnica za građanstvo bila je smeštena u zgradi Učiteljske škole, zajedno sa delom nemačke vojne bolnice. Kada je Kragujevac bio oslobođen u gradu je radilo ukupno 22 lekara, a Gradska bolnica je dočekala kraj rata sa samo 12 lekara. Veliki broj ranjenika je dovožen u naš grad, pa je pored bolničkih kapaciteta bilo mnogo raspoređeno po drugim javnim ustanovama.
Posle Drugog svetskog rata bolnica se obnavlja prostorno i kadrovski. U periodu od 1947-1952. bila je Okružna, od 1952-1958. Gradska, a od 1958-1961. Opšta bolnica. Potom, 20. maja 1966. nastupa transformacija Opšte bolnice u Medicinski centar “Dr Mihailo Ilić“. Razvojem Medicinskog centra i formiranjem svih potrebnih odeljenja koja zahteva moderna medicina došlo se do toga da je 1977. godine u Kragujevcu otvoren Medicinski fakultet, što čini novu prekretnicu u ravoju zdravstva u našem gradu.
Epidemija velikih boginja – Variola, na tlu Srbije bila je 1972. godine. Na naše prostore došla je sa istoka. Najviše zaraženih je bilo na severu Crne Gore – opština Plav, Murino na Kosovu, Čačak i Novi Pazar u Srbiji. Država je veoma brzo reagovala i za kratko vreme stanovništvo je vakcionisano. Do sredine aprila 1972. godine u Kragujevcu i okolini vakcinisano je 140 150 stanovnika, prema podacima koje smo pronašli u štampi. Kragujevački infektolozi su bili angažovani za rad u Čačku, koje je bilo jedno od žarišta epidemije. Prema dostupnim podacima bilo je zaraženo oko 5700 građana, a između 350 i 400 je umrlo.
Zadnjih decenija česti su slučajevi sezonskog gripa koje se drže pod kontrolom adekvatnim vakcinisanjem rizičnih grupa stanovištva. Aktuelna pandemija virusa Kovida 19 tek će biti obrađivana, sumirana i objašnjena.
Piše: Predrag Ilić, istoričar
Istorijski arhiv Šumadije, Kragujevac