Materijalno i usmeno kulturno nasleđe dimitrovgradskog kraja skuplja se, obrađuje i čuva u „Zavičajnoj muzejskoj zbirci“ pri Narodnoj biblioteci „Detko Petrov“ u Dimitrovgradu. Ideja o prikupljanju kulturnog blaga, kao dela ukupnog razvitka, istorije i tradicije ovog kraja, ponikla je najpre među prosvetnim i kulturnim radnicima i učenicima ove sredine, još davne 1958. godine.
Krajem 1958. godine, u tadašnjoj Osnovnoj školi „Moša Pijade“ (danas „Hristo Botev“) u Dimitrovgradu, osnovan je „Klub mladih arheologa“, čiji članovi rade na prikupljanju starina iz ovog kraja. Jedan od inicijatora bio je Bogdan Nikolov, nastavnik likovnog obrazovanja u ovoj školi. Sledeće godine, povodom dvogodišnjice smrti Moše Pijade, čije ime škola nosi, „Klub mladih arheologa“ otvara školski muzej. Muzej ima raznovrsne predmete, zbirku oružja, numizmatičku zbirku, zbirku maraka, nakita, posuđa i dr. U njemu se nalazi unutrašnjost stare dimitrovgradske kuće (takozvana „iža“) – odžak, ognjište i celokupno pokućstvo kojim se služilo u prošlosti.
Početni koraci u prikupljanju kulturnog blaga ovog kraja nisu ostali bez odjeka. 1962. godine Skupština opštine Dimitrovgrad je formirala komisiju, koja je imala zadatak da radi na prikupljanju materijala i pripremama za osnivanje muzeja. Sakupljači starina bili su entuzijazisti, koji su prikuljali materijal po okolnim selima – prvenstveno narodnu nošnju, keramičke i drvene posude. Vršeni su i prvi obilasci terena i evidentiranje arheoloških lokaliteta. Sav prikupljeni materijal bio je smešten u „Centru za kulturu“. Tako se 1962. godina može smatrati godinom osnivanja i početka rada „Muzejske zbirke“ u Dimitrovgradu.
Jedan od prvih i najaktivnijih sakupljača starina bio je Sreten Igov, koji je u vremenu od 1962. do 1980. godine radio kao referent za amaterizam u „Centru za kulturu“. Po preporuci „Zajednice kulture Dimitrovgrada“, 1965. godine formiran je Inicijativni odbor za formiranje Muzeja. Te iste godine su zbirke iz osnovnih škola u Dimitrovgradu i selu Poganovuo pripojene „Muzejskoj zbirci“ u „Centru za kulturu“. Počev od 1983. godine u „Muzejskoj zbirci“ radi prvo stručno lice – diplomirani arheolog Vesna Nikolov. SO Dimitrovgrad je 1986 godine ustupila „Centru za kulturu“ tzv. „Džadžinu kuću“ za smeštaj „Muzejske zbirke“ i budućeg „Muzeja“. Kao jedna od delatnosti „Centra za kulturu“, „Muzejska zbirka“ je radila sve do 1996. godine. Izdvajanjem biblioteke iz sastava „Centra za kulturu“, iste godine i formiranjem nove ustanove „Narodne biblioteke“, „Muzejska zbirka“ počinje da radi kao jedno od njenih odeljenja. Stalna arheološka, etnološka i istorijska postavka danas je smeštena u adaptiranom objektu koji se nalazi u dvorištu biblioteke.
„Pored prikupljanja i čuvanja materijalnog kulturnog nasleđa, `Muzejska zbirka` se bavi i prikupljanjem usmenog kulturnog blaga, kao što su zapisivanje i prikupljanje običaja, legendi i dr. Evidentiranje i proučavanje krstova (obroka), koji se na ovom području pojavljuju u velikom broju, takođe je jedna od delatnosti zbirke. „Muzejska zbirka“ trenutno ima preko 2300 predmeta, starih fotografija i dokumenata, koji svedoče o životu na ovom prostoru. Najveći broj eksponata su poklon darodavaca, naših sugrađana, koji su najviše doprineli da se sačuva i prezentuje kulturno nasleđe i prošlost dimitrovgradskog kraja“ – kaže Vesna Nikolov, diplomirani arheolog.
Muzejsku postavku čine dve osnovne postavke – arheološka i etnografska, koje obuhvataju predmete počev od praistorije, preko antičkog, vizantijskog, srednjevekovnog i turskog perioda, sve do onih predmeta koji su bili u upotrebi do prve polovine prošlog veka.
Na teritoriji opštine Dimitrovgrad do sada su registrovana 83 arheološka lokaliteta. Rekognosciranja ovog terena vršena su u nekoliko navrata počev od 1963. godine. Te godine rekognosciranje je vršeno od strane „Narodnog muzeja“ iz Niša i tom priliikom je evidentirano niz lokaliteta u rejonima Burela, Zabrđa i Visoka. S obzirom da rekognosciranjem terena nije obuhvaćena cela teritorija opštine, može se očekivati postojanje i otkriće još većeg broja potencijalnih arheoloških nalazišta. Jedina do sada arheološka iskopavanja bila su na lokalitetu „Goindolsko kale“, koji se nalazi oko 3 km zapadno od Dimitrovgrada na dominantnom i stenovitom brdu na desnoj obali Nišave, na nadmorskoj visini od 590 metara.
Arheološka iskopavanja ovog lokaliteta su vršena u dva navrata – 1984. i 1985. godine od strane „Arheološkog Instituta“ iz Beograda, „Narodnog muzeja“ iz Niša i „Centra za kulturu“ iz Dimitrovgrada. Arheološki nalazi sa ovih iskopavanja najvećim delom datiraju iz VI veka. Najviše je nađeno fragmenata opeke i keramičkih posuda, alatki, nakita, novčića i dr. Na osnovu arheoloških iskopavanja, iako nedovoljnih za konkretnije datovanje, može se pretpostaviti da je ovo utvrđenje sazidano u VI veku za vreme vizantijskog imperatora Justinijana i njegovih naslednika i da je u ranovizantijskom periodu štitilo u tom delu put, koji je preko Naisa i Serdike vodio do Konstantinopolja, a služilo je i kao zaštita okolnom stanovništvu.
U Etnografskoj postavci sa izuzetkom nekoliko primeraka nakita iz XV i XVIII veka, većinom su zastupljeni predmeti iz XIX i prve polovine XX veka, a uglavnom su to zanatski proizvodi i predmeti kućne radinosti. Najmnogobrojniju grupu predmeta čine keramičke posude raznih oblika i namena, posude od drveta i metala, kolekcija narodnih nošnji karakteristične za ovaj kraj, kao i raznovrsni primerci nakita.
Arheolog Vesna Nikolov ističe da se u zbirci nalazi fond od preko 500 fotografija starih seoskih kuća i preko 200 fotografija gradskih kuća, koje su činile jezgro grada početkom XX veka.
„Fotografije predstavljaju važan deo nasleđa i treba ih sačuvati od zaborava jer svedoče o nekim davnim prohujalim vremenima. Na njima su veoma lepe kuće sa interesantnom arhitekturom, koje polako nestaju, u priličnoj meri su oronule, a neke su pretrpele razne prepravke, tako da je u mnogome narušen njihov prvobitni izgled. Jedna od retkih kuća koja je renovirana i u potpunosti je zadržala svoj prvobitni izled je “Jonćinoto”. Ove stare tzv. “grčke kuće” se nalaze u naselju “Strošena češma”, gde je i bilo staro jezgro Caribroda (Dimitrovgrada), ali starih kuća ima i u drugim delovima grada. Koliko je ovo nasleđe značajno za staru gradsku arhitekturu uopšte govori i veliko interesovanje arhitekata za nju, pa je tako i tema jedne doktorske disertacije“ – kaže ona.
Prema rečima Nikolove, od 1997. godine, u okviru „Zavičajne muzejske zbirke“ radi „Arheološko-etnografska sekcija“, čiji su polaznici članovi istorijske sekcije pri dimitrovgradskoj Gimnaziji „Sveti Kirilo i Metodije“.
„Inicijativu za osnivanje ove sekcije pokrenula sam zajedno sa Asenom Kocevim, profesorom istorijе u lokalnoj gimnaziji. U proteklih nekoliko godina `Arheološko – etnografska sekcija` je imala preko 500 polaznika, naših mladih sugrađana – ljubitelja starina, koji su putem različitih prezentacija upoznali lokalno kulturno nasleđe, pa i sami prikupljali zanimljive predmete, stare fotografije, zapisivali legende i običaje vezane za naš kraj. Posle svakog ciklusa prezentacija organizovana je jednodnevna nastava u prirodi zajedno sa članovima geografske sekcije pri Gimnaziji. Cilj ovakvog vida nastave je da se učenici upoznaju sa kulturno-istorijskim spomenicima, crkvama i manastirima, etno kućama i prirodnim znamenitostima dimitrovgradskog kraja“ – naglašava arheolog Nikolova.
Nekoliko godina unazad „Zavičajna muzejska zbirka“, kroz raznovrsne i zanimljive sadržaje, aktivno učestvuje u obeležavanje kulturnih manifestacija „Noć muzeja“ i „Vukova nedelja“.
„Za datum obeležavanja „Noći muzeja“ bira se uvek subota, i to ona koja je najbliža 18. maju – Međunarodnom danu muzeja. U obeležavanje ovog kulturnog događaja prvi put smo se uključili 2014. godine. Zatim, 2015. godine organizovali smo izložbu starih razglednica i čestitki sa kraja XIX i početkom XX veka, da bi godinu dana kasnije priredili izložbu starih fotografija i razglednica Caribroda. Prošle godine smo napravili mali zaokret i našim sugrađanima prikazali izložbu likovnih radova dimitrovgradske slikarke Tanje Đorđević, dok smo maja meseca ove godine organizovali izložbu starih dokumenata pod nazivom „Iz života malog grada.
Zavičajna muzejska zbirka takođe aktivno učestvuje i u obeležavanju `Vukove nedelje`. U godinama za nama, tog datuma, imali smo različite aktivnosti. Prva u nizu bila je radionica pletenja, gde su naše mlade sugrađanke imale priliku da nauče veštine pletenja rukavica, šalova i kapa, a njima su u tome pomagale starije žene, uglavnom iz Udruženja penzionera. Nakon toga, usledile su izložbe nakita od tradicionalnih starinskih materijala naših sugrađanki Dijane Jelenkov i Miljane Petrov, zatim izložba rukotvorina Dimitrovgrađanke Sanje Petrović, gde su posetioci mogli da razgledaju raznovrsne ukrasne i upotrebne predmete inspirisane tradicionalnim tehnikama veza i heklanja, poput vešto izvezenih nadstolnjaka i heklanih miljea, ručnim radom ukrašenih vaza, flaša i teglica, pa čak i unikatnih pozivnica. Prošle godine na reportoaru se našla izložba narodne radinosti autora Kostadina Kirova, a i ove godine planiramo da nastavimo sa raznim sadržajima, u cilju očuvanja tradicije i kulturnog nasleđa“ – zaključila je Nikolova.
„Zavičajna muzejska zbirka” može da se pohvali činjenicom da veliki broj ljudi, počev od dece predškolskog uzrasta, pa sve do završnih razreda gimnazije, zatim studenata, turista iz raznih krajeva Evrope, posećuju ovaj svojevrsni kutak, koji čuva i teži ka tome da spasi od zaborava tradicionalne i kulturne vrednosti opštine Dimitrovgrad.
A. Todorov
Foto: Iz albuma arheologa Vesne Nikolov
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city.
Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.