Dva puta je grad na Lepenici bio “stolica” kneževine Srbije, a pre šest godina Kragujevac je obeležio dva veka od proglašenja za prvu prestonicu oslobođene države. Od 1818. do 1841. godine Kragujevac se iskristalisao kao glavni centar moderne Srbije, da bi posle toga trajno izgubio taj status.
Na oko stočetrdeset kilometara južno od Beograda nalazila se turska kasaba – Kragujevac, koji je u naredna dva veka postao centar šumadijsko-pomoravske regije i četvrti grad po veličini u Srbiji, sa preko 170.000 stanovnika. Naselje se ubrzano menjalo, grad se urbanizovao, teritorijalno širio i postao politički, kulturni, prosvetni, zdravstveni, vojni i privredni centar Srbije. Dvehiljadeosmanaesta godina je proglašena godinom jubileja, i smatra se značajnom sa aspekta razvoja grada, ranog parlamentarizma, zakonodavstva, administracije, obrazovanja, kulture i novinarstva, kao i cele Šumadije, kao regije.
Kragujevac se formirao oko mosta na Lepenici, kao trg i u to vreme bio je bez nekog većeg značaja. Jezgro grada nalazilo se kod Kamene ćuprije, a glavna ulica ili čaršija se prostirala od Kamene ćuprije do današnjeg Krsta, gde su u vreme turske uprave bili smešteni hanovi, dva karavanseraja, dućani, zanatske i trgovačke radnje sa ćepencima, mehane i kuće imućnih Turaka. Glavna ulica bila je dosta široka, kaljava sa starom turskom kaldrmom koja je bila propala zbog lošeg održavanja. Od nje su se na jednu i drugu stranu odvajali krivudavi sokaci. Ulice su bile pravi lavirinti, jer su bile građene bez ikakvog urbanističkog plana. Kuće su imale prostrana dvorišta, a lice im je bilo obično okrenuto prema dvorištu. One u čaršiji bile su sa ćepencima, napravjenim od drveta i slabog materijala, pokrivene slamom ili ćeramidom, ograđene plotom ili visokim zidinama, stoji u opisu objavljene knjige „Istorija Kragujevca”, autora Boriše Radovanovića.
Mala istočnjačka palanka postaje varoš
Posle završetka Drugog srpskog ustanka i prodora Austrije u ove krajeve, struktura stanovništva, koje je pretežno bilo tursko, počela je da se menja naseljavanjem srpskog življa. Mala istočnjačka palanka posle oslobođenja postaje varoš sa homogenom strukturom srpskog stanovništva.
Prekretnica u razvoju Kragujevca je definitivno šesti maj. Đurđevdan, 1818. godine – kada je Knez Miloš na Skupštini narodnih starešina, u manastiru Vraćevšnica, proglasio Kragujevac za prestoni grad obnovljene Srbije. Prema prvom popisu iz 1818. Kragujevac je u to vreme imao samo 193 kuće sa 378 poreskih glava (oženjenih muškaraca) da bi već kroz pet godina imao 600 kuća i preko 2.000 stanovnika. Bila je to mala varoš u kojoj su se tek naselile srpske porodice iz okolnih naselja, a nešto Cincarskih i Jevrejskih porodica se vratilo.
Prema rečima Boriše Radovanovića, poznatog kragujevačkog isoričara, od turskog Kragujevca malo šta je ostalo – Muselimov konak i skoro savim porušena džamija, i jedna turska kafana za putnike. Sve ostale zgrade bile su u ruševnom stanju ili popaljene, zato što su ustanici posle napuštanja Kragujevca varoš spalili.
A šta je to inspirisalo knjaza da ovo mirno mesto „izgubljeno među brdima” izabere za novu srpsku prestonicu? To treba posmatrati kao državotvorno pitanje i potrebu kneza Miloša da se što više osamostali, a u isto vreme odbrani autokratiju koju je zaveo posle oslobođenja.
Sumirajući rezultate brojnih istraživača na ovu temu, zaključuje se da su brojni faktori uticali. Kao prvo povoljni geografski položaj, jer je Kragujevac podjednako bio udaljen od svih nahija, pa se lako u njega moglo doći, zatim psihološko osećanje sigurnosti zbog blizine planine Rudnik,gde se knez osećao sigurnim, pošto su u tom kraju i započele prve bune, zatim i nacionalno ujednačeno stanovništvo Kragujevca (čisto srpsko stanovništvo samo s jednim turskim domom), tu je Knez Miloš imao i najviše ličnih veza. Ostali razlozi su i dovoljna udaljenost od carigradskog druma, kojim često nisu prolazili turci kao i od Beograda, gde je bila skoncentrisna sva turska vlast. I na kraju Kragujevac je bio na raskrsnici prirodnih komunikacija.
- Istim postupkom kojim se godinu dana ranije „ po volji naroda” proglasio za „srpskog vladara”, knez Miloš Obrenović proglasio je Kragujevac prestonicom Srbije. Status prestonice dao je Kragujevcu promenu fizionomije i osnovnih funkcija koje do tada nije imao. Izgradnjom kneževih konaka na brežuljkastom terenu zapadno od stare varoši, između Lepenice i Erdoglijskog potoka, Knez Miloš je promenio tip varoši. Izdvojile su se dve osnovne zone iz kojih će se dalje razvijati naselja. Jedna zanatska, trgovačka i administrativna zona, druga rezidencijalna, oko Kneževih konaka opasanih palisadima, na levoj strain Lepenice, objašnjava Boriša Radovanović, dodajući da je za Kragujevac bio najvažniji putni pravac koji ga je povezivao sa Carigradski drumom. Taj put povezivao je prestonicu s Beogardom, gde je bilo sedište beogradskog vezira.
Kragujevac gubi status prestonog grada
Dan pred Milošev pad, 12. juna 1839. godine, Savet je doneo odluku da prestonicu prenese u Beograd, čime je Kragujevac izgubio status prestonog grada. Ali ne zadugo. Već 25. maja 1840. doneta je odluka da se prestonica vrati u Kragujevac, o čemu je knez Mihailo Obrenović izdao poseban ukaz i Proklamaciju narodu. Tako je po drugi put postao srpska prestonica, ali pod pritiskom pristalica kneza Miloša.Već 25. aprila naredne godine definitivno je Kragujevac izgubio primat, a tome je kumovao baron Liven, ađutant ruskog cara, koji je uspeo da ubedi mladog kneza Mihaila zašto treba prestonicu preseliti u Beograd. Tako se završeno jedno istorijsko poglavlje grada na Lepenici. Ali uprkos tome Kragujevac nije gubio značaj.
Knez Miloš je ubrzo posle proglašenja Kragujevca prestonicm započeo izgradnju rezidencije. Napravio svoj dvorski kompleks kao i opšte- narodni sud. Od tadašnjeg dvorskog kompleksa danas je ostao sačuvan samo Amidžin konak. Ta građevina tipičan je predstavnik balkansko-orijentalnog stila. U današnjem kompleksu Miloševog venca nalazi se Knjaževsko-srpski teatar, Prva gimnazija, Stara crkva i Skupština u kojoj su donošene važne odluke za zemlju.
Miloš će ostati poznat i kao osnivač Serbske kancelarije, prve sudsko-pravne ustanove u Srbiji 1820. godine, mada je opšte poznato da je presude uglavnom donosio sam, po svojoj volji. Ustanovljenje sudske delatnosti dovelo je do izgradnje Palate okružnog načelstva, građene od 1903. do 1907. godine, u stilu neorenesanse i smatra se najreprezentativnijom zgradom u istoriji Kragujevca.
Na mestu stare pošte, 1887. godine sagrađen je najsavremeniji hotel na Balkanu, „Takovo“.
Inače, u u gradu na Lepenici nastao je i prvi orkestar „Knjaževsko–srpska banda” koji predstavljala početak muzičke umetnosti. Na njenom čelu se nalazio kapelmajstor Josip Šlezinger. Svirali su na svečanostima i svuda gde bi se knez pojavio
U Kragujevcu je osnovana i jedna od najstarijih gimnazija u Srbiji 1833. godine a kasnije su počele i da se štampaju Novine serbske, čiji je urednik bio Dimitrije Davidović.
Prvi Knjaževsko-srpski teatar na čelu sa upravnikom Joakimom Vujićem je otvoren 1835. godine. Iste godine počinje da radi i prva apoteka, a godinu dana kasnije i vojna bolnica.
Preteča Visoke škole i Beogradskog univerziteta Licej je nastao 1838. godine, a uz Licej je osnovana i biblioteka.
U Kragujevcu su na skupštinama 1830. i 1835. godine objavljeni hatišerfi kojima je Srbija postala autonomna kneževina pod vrhovnom vlašću Turaka, a pod zaštitom Rusije. Na skupštini održanoj na Sretenje, 15. februara 1835. godine, donet je Ustav nazvan Sretenjski.
Zbog uzavrele situacije u Evropi, 1851. godine Topolivnica iz Beograda preseljena je u Kragujevac.Tu je 1853. Izliven prvi top. Marta 1854. je osnovana i Zanatlijska škola pri Topolivnici.
U toj fabrici konstruisana je i prva avionska bomba za potrebe Crnogorske vojske prilikom opsade Skadra. Fabrika je radila do oktobra 1915. godine, kada razorena nakon pada Kragujevca.
Tokom napada na Srbiju 1914. godine u Kragujevcu se nalazila Vrhovna komanda.
Pod uticajem mladih školovanih inženjera u planiranju i izgradnji grada u Kragujevcu je 1891. godine među prvim gradovima u Srbiji donet Plan regulacije varoši Kragujevac i u skladu sa njim izgrađen niz značajnih objekata: nova zgrada Gimnazije, Nova crkva, železnička stanica, železnička i putna mreža i dr. U tadašnjoj poljoprivrednoj Srbiji, kao jak industrijski i trgovački centar, grad je privukao brojne doseljenike, pa je Prvi svetski rat dočekao kao treći grad po veličini u Srbiji.
Kragujevac je bio mesto rođenja ili mesto delovanja mnogih srpskih viđenijih ličnosti, u nekoliko navrata od 1820. godine u njemu je boravio Vuk Stefanović Karadžić sa željom da doprinese kulturno – prosvetnom razvoju grada i Srbije.
Posle dvehiljaditih godina demokratske vlasti u Kragujevcu, na čelu sa strankom Zajedno za Šumadiju, promovišu ideju sažetu u slogan “Kragujevac – zavičaj moderne Srbije”.
- Želelo se ponuditi ohrabrenje građanima da izaberu evropsku budućnost i pravo da tragaju za ličnom srećom, kaže danas tadašnji predsednik Skupštine grada i profesor filozofije u Prvoj kragujevačkoj gimnaziji Saša Milenić:
- Kriza budućnosti, kojom je srpsko društvo bitno obeleženo, u velikoj meri je direktna posledica nacionalističkog narativa vladajućih politika. Malodušnost i besperspektivnost, a otuda i snižen stepen poverenja, socijalne uzajamnosti i političke participacije, prirodna su osećanja u zajednici kojom upravljaju duhovi predaka, drevna tradicija plemena i svete dužnosti njegove istorije. Njegoš kaže :”Nadanje se naše zakopalo / na Kosovo u jednu grobnicu.”
Publikacija “Zavičaj moderne Srbije” prvi put objavljena 2008. godine
Milenić ističa da “pedagoško lukavstvo ove prevratničke ideje, motivisane zahtevom za društvenim i političkim promenama, ogledalo se u oslanjanju na istoriju”:
- Nacionalistički vaspitavana javnost imala je lakše da proguta gorku pilulu raskida sa tradicijom kada se ta promena interpretira kao već ustanovljena tradicija. Samo ovoga puta ne kao srednjovekovna tradicija kosovskog mita, već kao revolucionarno nasleđe moderne Srbije i njene šumadijske prestonice, locirane u Kragujevcu. Snaga ovog revolucionarnog mita, i prednost u konkurenciji sa kosovskim, ležala je u njegovoj realističnosti, opipljivosti i dostupnosti.
Staro jezgro Kragujevca, prostor koji je lokalna samouprava kroz dva plana detaljne regulacije definisala kao ”Milošev venac”, doslovno predstavlja zavičaj moderne Srbije. I upravo aktualizacijom tog prostora, kulturnom revalorizacijom i zaštitom, obnavljaju se temelji grada kao uporišne tačke i instrumenta za osmišljavanje sopstvene egzistencije i perspektive. Milošev venac je svedočanstvo o tome da je zapadni i evropski kontekst Srbija već izabrala, i to još pre dva veka. Otuda, poricanje zapadnjačke perspektive za Srbiju jeste odstupanje od nacionalnog opredeljenja i sopstvenog istorijskog koridora.
Na potesu Miloševog venca u prvoj polovini devetnaestog veka, začete su sve bitne nacionalne institucije buduće kneževine, koja je tek bila izborila status samouprave u turskoj imperiji. Najpre rezidencijalni kompleks sa paraden placem, zatim prva skupština, prvi sud, prvi teatar, prvi orkestar, prva apoteka, prva gimnazija, prvi licej. Na tom prostoru su i najstarije kasarne stajaće vojske u Srbiji, ali i stari arsenal, potom Oružodejnica i Topolivnica koja će označiti sam početak industrijske proizvodnje na Balkanu. Tu je, na Sretenje 1835, donet i prvi srpski liberalni ustav, što se i danas zvanično obeležava kao Dan državnosti Republike Srbije. Zbog toga su upravo tu i obnarodovane odluke Berlinskog kongresa, još davne 1878, one iste na kojima počiva i danas aktuelna nezavisnost Srbije.
Svojevremeno u srednjoj cuvena prof. istorije Dusanka Mandic ciji je suprug bio na nekoj f-ji u nasem gradu je na casu rekla apro datuma da je isti falsifikovan i da je stvarni dan grada ustvari 5. maj a ne 6. maj.