Ima li fudbala u Srbiji posle Crvene Zvezde i Partizana?
Pre ga ja i te kako bilo, o čemu svedoče i prvi klubovi na teritoriji tadašnje Kraljevine Srbije nastali već početkom 20. veka.
Ovo je priča o najstarijima, onima koji su odoleli zubu vremena, preživeli ratove i revolucije, opstali u monarhiji i republici, kapitalizmu i socijalizmu, i danas sa manje ili više uspeha, igraju fudbal u 21. veku u Srbiji.
- Fudbal se u Srbiji pojavio na kraju 19. veka. Nju su u velike gradove, pre svega Beograd ali i Kragujevac, Niš, Aleksinac, Šabac doneli studenti i đaci koji su se školovali u nemačkim i austrougarskim gradovima poput Praga, Budimpešte i Beča, objašnjava za BBC na srpskom istoričar Dejan Zec.
Jedan od njih je bio student Hugo Buli koji je u Beograd doneo prvu kožnu loptu iz Berlina i ujedno osnovao Prvo srpsko društvo za igranje loptom.
Ipak, prvi pravi fudbalski klubovi nastali su nekoliko godina kasnije, a prava ekspanzija usledila je tek nakon Prvog svetskog rata.
Fudbalski „trougao“ Subotica – Beograd – Kragujevac
U Kraljevini Srbiji su 1903. godine osnovana prva dva srpska fudbalska kluba – Soko i Šumadija.
Nekoliko meseci mlađu Šumadiju, tokom službovanja u Kragujevcu, oformio je Danilo Stojanović, zvani Čika Dača.
On je takođe zaslužan za osnivanje dva najveća kluba iz doba ujedinjene monarhije – Beogradskog sportskog kluba (BSK) i FK Jugoslavije.
- To je u suštini bila grupa od pedesetak ljudi koji su se poznavali i stalno igrali jedni protiv drugih. A onda se jedna grupica posvađa, napusti klub koji je prethodno osnovala i formira novi, objašnjava Dejan Zec.
Tako je 1911. godine nastao BSK, na zgarištu loptačke sekcije viteškog društva „Srpskog mača“. Zatim i Velika Srbija, kasnije FK Jugoslavija, 1913. godine , kada se, kako kaže Zec, Čika Dača naljutio i otišao iz BSK-a.
Ova dva tima više ne postoje, dok se onaj najstariji Soko, današnji BASK i FK Šumadija takmiče u zonskim ligama.
Međutim, na teritoriji današnje Srbije, a onda Austrougarske, postoji klub koji je osnovan 1901. godine u Subotici.
FK Bačka 1901 je prve utakmice, početkom prošlog veka, odigrala u Ligi južne Mađarske. Četiri puta je osvojila, a jednom bila treća u najvišem rangu nacionalnog takmičenja.
U novoformiranoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca „Bačka“ je zauzela pristojno mesto, ali je nakon Drugog svetskog rata pala u senku subotičkog Spartaka. Trenutno su u samom vrhu Srpske lige Vojvodina.
Njihovi predstavnici su učestvovali u formiranju Jugoslovenskog nogometnog saveza u Zagrebu 1919. godine, naknadno prebačenog u Beograd 1930. godine.
Do njegove pojave fudbal se na teritoriji Srbije igrao mahom amaterski, na prijateljskim turnirima gde su „sami igrači skupljali novac za organizaciju ili uz pomoć nekog trgovca, donatora koji bi platio putne troškove do Beograda ili Kragujevca“.
- Kraljevina Srbija nije imala svoj fudbalski, odnosno loptaški savez. Tek njegovim osnivanjem stekli su se uslovi da se organizuje kakvo-takvo takmičenje, dodaje Zec.
Vojvodina, Javor, Voždovac
U susret Prvom svetskom ratu nastali su pojedini stameni superligaši i neki od najuspešnijih srpskih klubova svih vremena.
Na obali Golijske Moravice u Ivanjici, a podno planine Javor nastao je 1912. godine istoimeni klub.
Njegova sudbina je istovetna kao kod ostalih formiranih u to vreme, a ona glasi da je student, u ovom slučaju Milan Radojević, u grad doneo prvu loptu kojom se zaigrala ta igra.
Ona je u ovom gradu zadržala amaterski, prijateljski karakter sve do završetka Drugog svetskog rata.
Najviši rang FK Javor je dosegao tek u ovom milenijumu kada je u sezoni 2001/2002 ušao u Prvu saveznu ligu tadašnje SR Jugoslavije.
Pet minuta slave su ipak naišli nešto kasnije, po povratku u društvo najboljih u sezoni 2008/2009 kada je FK Javor ostvario istorijski uspeh našavši se na četvrtom mestu, šest bodova iza trećeplasirane Crvene Zvezde.
Trenutno im u Superligi Srbije društvo pravi i beogradski Voždovac, fudbalski klub nastao, doduše pod drugim imenom, iste godine kada i njihov ivanjički kolega.
FK Dušanovac, preteča današnjeg Voždovca, formiran je 1912. i prema istorijatu sa njihovog sajta jedan od osnivača, predsednik i prvi golman bio je Danilo Stojanović – Čika Dača.
Prva promena imena u „Voždovački Sport Klub“ dolazi 1929. godine, a prva sjedinjavanje sa fudbalskim klubom „Sloboda“ 1973. kada konačno nastaje FK Voždovac.
Fuzija je donela i preseljenje sa Dušanovca u Braće Jerković, gde se i danas odigravaju utakmice.
Uspeha sve do 2000-ih nije bilo previše. Jednom su osvojili Kup Beograda i 1970-tih zauzeli četvrto mesto u Drugoj saveznoj ligi.
Međutim, nova fuzija sa FK Železnikom 2005. godine, koji je godinu dana pre osvojio kup tadašnje Srbije i Crne Gore, doneo im je treće mesto tekuće sezone u Prvoj ligi. Zbog finansijskih problema, evropska nadmetanja se nisu dogodila.
Od 2013. godine „Zmajevi“ su ponovo članovi najelitnijeg srpskog fudbalskom takmičenja, zahvaljujući istupanju Hajduka iz Kule.
Prva utakmica u toj sezoni bila je ujedno i prva ikada odigrana na veštačkoj travi u Superligi Srbije.
FK Voždovac je tada dočekao FK Jagodinu na novom stadionu izgrađenom na istom mestu gde je nekada bio, ali na nešto višoj nadmorskoj visini – na krovu tržnog centra.
Navijači kluba iz Braće Jerković ,,Invalidi“ stadion su nazvali ,,Bojan Majić“ u slavu svog druga ubijenog u okrišaju sa navijačima FK Rada 2005. godine.
Najstariji fudbalski klubovi na svetu
Engleska je „kolevka“ modernog fudbala.
Tamo je 1855. godine osnovan najstariji fudbalski klub na svetu – FK Šefild, formiran od strane igrača kriketa, koga je i krovna fudbalska organizacija FIFA priznala kao pionira „najvažnije sporedne stvari na svetu“.
Prvi profesionalni fudbalski tim Nots Kaunti je takođe sa „ostrva“, a oformljen je dvanaest godina kasnije – 1867. godine.
U ovoj državi je nastalo najstarije fudbalsko takmičenje – FA kup 1871. i prva liga 1888. godine.
Najuspešniji srpski klub koji je osnovan u godini izbijanja Prvog svetskog rata jeste FK Vojvodina iz Novog Sada.
- Vojvodina je nastala kao srpski klub, kao neka vrsta političke, ne baš provokacije, ali grupisanja novosadskih Srba oko jednog sportskog društva. Ovo je bila česta pojava u to vreme na teritoriji takozvanih jugoslovenskih zemalja, objašnjava istoričar Dejan Zec.
Osnovali su ga marta 1914. godine učenici pravoslavne gimnazije u Novom Sadu, među kojima je bio i Kosta Hadži, prvi zvanični trener kluba.
Posle Prvog svetskog rata priča postaje ozbiljnija i zvanična, a prvi dresovi u crveno-beloj boji Slavije iz Praga kao poklon timu stižu po Novosađanima koji su tamo studirali.
Naredni korak bila je izgradnja stadiona „Karađorđe“ u saradnji sa jevrejskim fudbalskim klubom Juda Makabi. Otvoren je 1924. godine i do dana današnjeg je dom FK Vojvodine.
Od milošte nazvana Voša je tek nakon Drugog svetskog rata, tj. 1950-ih krenula da beleži značajnije uspehe.
Stožer tog tima bili su Vujadin Boškov i Todor Veselinović, a prvi ozbiljniji rezultat bio je četvrto mesto u ligi, sezone 1952/1953.
Zlatna dekada nailazi potom.
FK Vojvodina je 1966. godine postala prvak Jugoslavije u fudbalu, a u tom pohodu bejahu predvođeni golmanom Ilijom Pantelićem i špicem Silvesterom Takačom.
Prodajom Takača francuskom Renu, Vojvodina je kupila „Takačeve oči“ – dva reflektora koja su po prvi put obasjala stadion za utakmicu sa Seltikom u četvrtfinalu Kupa evropskih šampiona 1967. godine.
Ostvarena je minimalna pobeda od 1:0, ali je u revanšu drugi gol iz zaostalog vremena Škote poslao dalje. Novosađani su potom čekali do 1977. godine na uspeh, kada su osvojili Srednjeevropski kup.
Vojvodina se još jednom popela na tron i uzela pehar najboljih u Jugoslaviji u sezoni 1988/1989, a prvi kup samostalne Srbije njeni navijači – Firmaši dočekali su tek 2014. godine.
Sveži stogodišnjaci
Završetak Prvog svetskog rata, ujedinjenje Južnih Slovena u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca i mir među njenim stanovnicima pogodovali su popularizaciji fudbala.
„Glavni razlog za ekspanziju nakon rata bio je taj što je veliki broj muškaraca koji se u njemu borio tek na frontu, odnosno na Krfu, u Solunu, u tuniskoj Bizerti ili Francuskoj, saznao šta je fudbal.
„Postoji i ona priča o srpskim vojnicima koji su u Nišu gledali grupu austrougarskih zatvorenika kako igraju fudbal i tako se sa njim upoznali“, kaže istoričar Zec.
Novoformirani klubovi i drastičan porast aktivnih igrača govori u prilog ovoj tezi.
Godina 1919. zapadu Srbije je donela FK Loznicu i FK Mačvu iz Šapca, dok su na krajnjem istoku osnovani FK Timok u Zaječaru, FK Hajduk Veljko u Negotinu i FK Bor.
U Zaječar je prva fudbalska lopta stigla iz inostranstva.
- Bila je to sirotinja koja nije imala kopačke već je igrala u prepravljenim cipelama i majicama, dok su golovi bili dva stuba, a prvo igralište ograđeno tarabama, kaže profesor i novinar Miodrag Ceković, autor dve biografije o Timoku.
Timok je bio najstariji srpskoligaš i najuspešniji njen član, a najbolji strelac svih vremena je Zaječarac Vojislav Brašanac sa 176 postignutih golova“.
Timok je, navodi Ceković, bio „specijalista za kup“, pa se među najveće uspehe ubraja izbacivanje zagrebačkog Dinama 1973. godine u Zaječaru rezultatom 3:1, kao i pobeda na penale u Beogradu nad Partizanom 2005. za plasman u četvrtfinale.
Međutim, najsrećniji period za Timok bio je onda kada se takmičio u višim rangovima. Za vreme Jugoslavije najdalje se stiglo do Druge lige gde je proveo tri sezone, od 1981. do 1984. godine.
Miodrag Ceković je u novoj, još uvek ne objavljenoj, biografiji najstarijeg zaječarskog kluba dobar deo posvetio anegdotama, po kojima su fudbaleri Timoka poznati.
„Svojevremeno su za Timok igrala dva brata blizanca Canovića, koji su toliko ličili da ih rođena majka nije mogla prepoznati. Kada su gostovali u Beogradu jedan od njih je otišao do brice pored hotela Kasina gde su odseli i nakon brijanja mu ponudio opkladu.
„,Hoćeš da se kladimo da će brada za pola sata da mi naraste kao pre brijanja?’ Brica je prihvatio, a ovaj poslao brata sa bradom i tako dobio opkladu. Bricu pao u nesvest, nisu mogli da ga povrate“, opisuje situaciju Ceković uz osmeh.
Timok je u ovom milenijumu u dva navrata bio drugoligaš, a od 2018. godine u Zoni „Istok“.
Klub je 2017. bio pred gašenjem kada su u nadi da će ga spasiti preuzeli njegovi navijači.
Kako iz uprave navode, zbog velikih dugovanja koje su u amanet ostavile one prethodne leta 2018. dolazi do promene imena u FK Timok 1919.
Prema pisanju lokalnih medija došlo je do transformacije Radničkog iz Lubnice, a ne starog FK Timoka, dok u novom statutu stoji da je klub osnovan 1919. godine u Zaječaru.
- Danas situacija nije sjajna. Ukinuta su stalna finansiranja, lokalna samouprava je dobrim delom digla ruke, otišli su silni igrači i ostala su samo deca, navodi Ceković.
Najveće rivali Zaječarcima su oduvek bile komšije FK Bor i FK Hajduk Veljko iz Negotina, koji su takođe prošle godine pribeležili sto godina postojanja.
- Glavno nadmetanje u Kraljevini SHS, a kasnije Jugoslaviji se odvijalo na nivou fudbalskih župa. Ako postoji fudbalski podsavez u Beogradu, onda bi u okviru njega postojala Kragujevačka župa.
- Prvaci župa su se međusobno borili za naslov prvaka podsaveza, nakon čega su ulazili u borbu za savez, odnosno državno prvenstvo, objašnjava Dejan Zec.
FK Mačva iz Šapca je igrala u Novosadskoj župi i najveći uspeh u Kraljevini Jugoslaviji doživela u sezoni 1930/1931 kada se takmičila u državnom prvenstvu.
Štampa tog vremena im je nadenula nadimak „provincijski Urugvaj“, a neki od reprezentativaca koji su otišli na prvi Mundijal u tu zemlju su u nekom trenutku u karijeri bili igrači Mačve, poput Ivice Beka.
Posle Drugog svetskog rata, početkom 1950-ih Mačva je ponovo dospela u društvo najboljih, ali tek na dve sezone, da bi zatim usledilo više od pola veka igranja fudbala u nižim rangovima.
„Provincijski Urugvaj“ je polusezonu u Superligi završio na začelju tabele.
Zanimljive dvadesete – građanska i radnička Srbija
Do drastičnog porasta broja klubova u Srbiji dolazi 1920-ih od kojih su neki i danas aktivni, a pojedini i članovi Superlige.
Beogradski predstavnik je Čukarički, koji je osnovan 1926.
Prvi predsednik im je bio jedan od pionira srpskog avijatičarstva – Miloš Ilić, dok je Blagoje Moša Marijanović najzvučnije ime koje je nosilo crno-beli dres ondašnjeg Čukaričkog sportskog kluba.
„Brđani“ su tek u sezoni 1995/1996 promovisani u najjaču ligu SR Jugoslavije gde su ostali do 1998. godine i za to vreme uspeli dva puta da izbore plasman u tadašnji Intertoto kup.
Ipak, najveći uspeh je postignut u sezoni 2018/2019 kada su u ukupnom plasmanu izborili četvrto mesto koje ih je kvalifikovalo za Evropu. U drugom kolu kvalifikacija za UEFA ligu Evrope ispali od norveškog Moldea.
Klub se umalo nije ugasio 2011. nakon što je njegov vlasnik, preduzeće „Stankom“ upalo u finansijski kolaps.
Privatizacija je usledila godinu dana potom kada je kompanija ADOC koja se bavi „farmaceutikom, dijagnostikom i građevinskim inženjeringom“, prema pisanju medija, kupila „stečajnog dužnika“ Čuku.
Dvadesete godine su jugoslovenskom sportu donele i formiranje radničkih sportskih društava. Prvo je nastalo 1920. godine u Beogradu.
„Ta radnička društva su imala esnafski karakter pa je u Beogradu postojao pekarski fudbalski klub, zatim fudbalski klub beogradske električne centrale i slično“, navodi Dejan Zec.
Kaže da su radnici nekog preduzeća, pogotovo ako je bilo veliko, osnuju svoje sportsko društvo.
„Jedini problem sa radničkim klubovima je bio taj što za vreme monarhije nisu bili konkuretni sa nazovi građanskim timovima“.
On dodaje da je njihov cilj bio da se radnici okupe, druže, međusobno pomažu i fizički aktiviraju zarad ,,unapređenja zdravlja radništva“, te su u tom smislu više bili na amaterskom nivou. Takmičarski nisu mogli parirati onim najvećim.
Godine 1923. osnovana su još dva Radnička, jedan u Kragujevcu, drugi u Nišu.
Niški Radnički trenutno igra u Super ligi Srbije gde beleži dobre rezultate. Prošle sezone je bio vicešampion, što je svakako i sveukupno najveći uspeh „Reala sa Nišave“.
Ipak, u kvalifikacijama za UEFA Ligu Evrope zaustavljeni su već u prvom kolu kvalifikacija od estonske Flore.
Radnički može da se pohvali osvajanjem Balkanskog kupa 1975. pobedom nad turskim Eskišehirom i jednim polufinalom nekadašnjeg Kupa UEFA 1982. godine gde ih je zaustavio nemački Hamburger.
Za vreme SFRJ Radnički iz Niša je mahom bio prvoligaš. Upravo u tom periodu zaigrala su neka od najvećih imena jugoslovenskog i srpskog fudbala poput Dragana Holcera, Dragana Stojkovića Piksija i Dejana Ramba Petkovića.
Dres sa crvenom petokrakom sveže formiranog Radničkog je nosio i Josip Kolumbo, jedan od sedmorice sekretara SKOJ i to u doba kada vlasti nisu blagonaklono gledale na timove koji su jasno ispoljavali svoje simpatije prema Komunističkoj partiji Jugoslavije.
- U periodu kada je KPJ bila u ilegali, odnosno stavljena van zakona ta radnička sportska društva su bila izuzetno bitna za organizaciju same Komunističke partije jer su bila legalna, govori Dejan Zec.
On kaže i da se neretko dešavalo da su tri, četiri člana partije bila u upravi kluba gde su mogli legalno da se sastaju.
Međutim, policijski činovnici su isto tako često bili na tim sastancima i skupštinama, posebno tokom šestojanuarske diktature kralja Aleksandra Karađorđevića.
- Načelno, KPJ nije osnivala radnička sportska društva, ali su im po pravilu partijski simpatizeri ili aktivni članovi uvek bili bliski, pa shodno tome, država ih nikad nije favorizovala i teže su se snalazili za novac.
Kao što su Nišlije prvobitno nosile naziv Proleter, tako je i njihov kragujevački imenjak na početku bio Mladi Radnik.
Oni su svoje prve utakmice odigrali upravo sa beogradskim, a potom i niškim Radničkim. Sadašnje ime dobijaju 1929. godine. U lokalnoj fudbalskoj župi su tih godina nekoliko puta bili prvaci, a jednom su zaigrali u državnom prvenstvu.
Lepše vreme i bolji rezultati naišli su u SFR Jugoslaviji.
Prvu promociju u društvo najboljih nakon Drugog svetskog rata Kragujevčani su izborili 1969. godine. Tog leta je oboren rekord posete na stadionu Čika Dača, u prvom kolu prvenstva.
Partizan je u Beogradu poražen sa 4:1, a brazilski Santos, predvođen legendarnim Peleom, doputovao je u Kragujevac i sa Radničkim u prijateljskoj utakmici odigrao, fudbalskim rečnikom, egal – 4:4.
Za razliku od imenjaka iz Niša i Beograda, kragujevački Radnički se tek nekoliko sezona zadržao u tom rangu, a poslednji put u sezoni 1975/1976.
Među najbolje se vratio tek 1998. godine. Posle četiri sezone, ponovo upada u krizu koja je rezultirala fuzijom i prvom promenom imena u Šumadija Radnički 1923, a potom i u Radnički 1923.
Sa potonjim nazivom je u sezoni 2011/2012 ušao u elitni rang, odakle je ispao 2015. godine. Danas igra u Prvoj ligi Srbije.
Slični problemi zadesili su još jedan prvobitno ,,radnički, levičarski“ klub, jedan od najuspešnijh takve vrste u Kraljevini Jugoslaviji – Borac Čačak.
I oni su morali da se transformišu i u novo ime uvrste godinu osnivanja, pa tako današnji Borac 1926 iz Čačka igra u Srpskoj ligi Zapad, nasledivši Provo iz Vladimiraca.
Devet prema sedam
Finansijski problemi, preregistracije i tranformacije, promena imena, loši rezultati i u skladu sa njima niže lige, realnost su sa kojom se susreću klubovi.
Uprkos tome što je dobar deo njih navršio vek postojanja, a drugi tom jubileju hitaju, nalaze se u nezavidnom položaju.
Ipak, tu su i oni kojima su trenutno okolnosti, kako to u sportu biva, naklonjenije, pa se s tim u vezi nadmeću u najelitnijem fudbalskom takmičenju Srbije.
Odnos klubova nastalih pre i posle Drugog svetskog rata u Superligi je trenutno 9:7 u korist starijih.
Severni deo Srbije predstavljaju TSC iz Bačke Topole, Vojvodina i Inđija, Beograd – Voždovac i Čukarički, jug niški Radnički i surdulički Radnik, a zapad i jugozapad Mačva iz Šapca i Javor.