Iako se činilo da priča o Starom vojničkom groblju u Šumaricama ide ka svom neumitnom kraju, jedan značajan događaj iz istorije Kragujevca doprineće njegovom brisanju iz spiska otpisanih. Reč je o šestoj i poslednjoj poseti Josipa Broza Tita Kragujevcu, 1. i 2. oktobra 1978. Pošto su gradski predstavnici obavešteni o dvodnevnoj Titovoj poseti, koja je, svakako, podrazumevala i obilazak Šumarica, logična odluka bila je da maršal Jugoslavije odsedne u novom hotelu „Šumarice” (otvoren 1970), u kome je, tim povodom, napravljen poseban predsednički apartman.
Međutim, kragujevački domaćini ubrzo su uvideli da ovakav izbor zahteva i odgovor na pitanje koje se nametalo kao problematično: šta ukoliko predsednik odluči da krene u rekreativnu šetnju Šumaricama, ali ne glavnim (kružnim) putem ka humkama i spomenicima streljanih – već pešačkom stazom ka nekadašnjem Starom vojničkom groblju? Budući da je taj deo Spomen-parka bio u najlošijem stanju, bez namenskih objekata, kao jedno od rešenja javila se ideja izrade etno-parka, sa formalnim ciljem očuvanja i prezentovanja etnološkog nasleđa Šumadije, a suštinski kako bi Tito mogao da se odmori tokom šetnje, i to u ambijentu starog šumadijskog sela.
Ideja je prihvaćena, a za izradu projekta etno-parka Šumadijska avlija zadužen je Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac. Budući da nije bilo puno vremena na raspolaganju, fazni projekat je ekspresno pripremljen, dok su radovi prve faze izvršeni još brže, za svega deset dana – od 19. do 29. septembra 1978, odnosno samo dva dana pre pristizanja predsednika.
Šumadijska avlija sastojala se od šumadijske kuće sa doksatom, mlekara, koša sa tremom, kačare, vajata i hlebne peći – pecare (kasnije, u narednim fazama, dodavani su i drugi objekti). Većina građevina bila je autentična i preneta iz nekoliko šumadijskih sela, dok je jedan deo sazidan na samom lokalitetu. Glavni projektant bio je arhitekta Radoslav Prokić (stručni saradnik Zavoda), dok su rukovodioci radova bili Predrag Pajkić (direktor Zavoda), pomenuti Radoslav Prokić i, kao njegov zamenik, etnolog Borivoje Radić (stručni saradnik Zavoda). Nadzor su vršili kragujevačka Direkcija za izgradnju i urbanizam i Zavod za zaštitu spomenika kulture.
Groblje pod zaštitom države
Prilikom projektovanja, a potom i izgradnje Šumadijske avlije, deo etno-parka ulazio je u prostor nekadašnjeg Vojničkog groblja, i to na parcelu na kojoj su sahranjivani isključivo srpski vojnici u Prvom svetskom ratu, kao i na deo gde je bio predviđen ukop vojnika nakon uređenja groblja 1928 – 1930. godine. Međutim, s obzirom na to da je 1942. Eugen Kleti ekshumirao sve posmrtne ostatke vojnika iz Prvog svetskog rata i da dokumentacija o izgradnji Šumadijske avlije, zajedno sa izveštajima članova komisije za tehnički pregled, ne pominje neke nepredviđene situacije – najverovatnije da tokom radova nije naiđeno na ljudske skelete. To znači da se etno-kuća nalazila na samoj granici sa grobovima srpskih vojnika sahranjenih do 1914. i jugoslovenskih vojnika sahranjenih od 1930. do 1941.
Međutim, jedan drugi događaj, koji nije zabeležen u dokumentaciji, a o kome svedoče osobe koje su učestvovale na projektu formiranja etno-parka, još je bitniji za našu priču. Naime, tokom podizanja kamene ograde oko Šumadijske avlije, iza nje se prostiralo Staro vojničko groblje, sa desetinama nadgrobnih spomenika u više nego žalosnom stanju. Plašeći se mogućih implikacija ukoliko bi Tito primetio ovu gomilu zapuštenih nadgrobnika, postavilo se pitanje šta uraditi sa njima. Dok je jedna grupa zagovarala uklanjanje sepulkralnih obeležja, druga je smatrala da je sanacija adekvatnije i praktičnije rešenje.
Potonji predlog je odneo prevagu, pa je istovremeno sa radovima na etno-parku većina nadgrobnika (njih stotinak) uspravljena i obnovljena. Tom prilikom na spomenicima su osvežene boje i natpisi, rastinje je pokošeno i pokrčeno, a pešačke staze očišćene. Tako je ironičnom igrom sudbine Staro vojničko groblje ponovo „zaživelo”, postavši deo šumaričkog Spomen-parka onako kako je to bilo predviđeno generalnim planovima uređenja iz 1955. i 1967.
Zvanična verifikacija novonastale situacije usledila je već naredne godine (1979), kada je Spomen-park „Kragujevački oktobar” rešenjem Skupštine opštine Kragujevac utvrđen za kulturno dobro – znamenito mesto. Iste godine doneta je i odluka Narodne skupštine Socijalističke Republike Srbije kojom je Spomen-park kategorisan za kulturno dobro od izuzetnog značaja, a u okviru njega, odnosno kao njegov sastavni deo, i Staro vojničko groblje „sa 98 spomen obeležja iz Prvog svetskog rata”.
Mada su ovom netačnom, odnosno nepreciznom formulacijom formalno evidentirani samo spomenici iz Prvog svetskog rata, to suštinski nije uticalo na činjenicu da je čitavo Staro vojničko groblje stavljeno pod zakonsku zaštitu države, jer se evidencija zapravo odnosila na sve nadgrobnike obnovljene godinu ranije. Iako je prava vrednost ovog sepulkralnog lokaliteta tek trebalo da bude priznata i javnosti prezentovana, utvrđivanje šumaričkog Spomen-parka za kulturno dobro značilo je da sva buduća rešenja tog memorijalnog prostora moraju da uzimaju u obzir i Staro vojničko groblje. Time je postavljen temelj za njegovu postepenu revitalizaciju.
Požar uništio Etno park
Narednih desetak godina šumarički Etno-park doživljavao je promene u vidu širenja i dograđivanja, dok je na Starom vojničkom groblju uspravljeno preostalih šezdesetak sepulkralnih spomenika, čime je njihov ukupan broj dostigao cifru od 159. Nadgrobnici su obuhvatali vremenski raspon od 1868. do 1936. godine. Istraživački projekat Spomen-parka „Kragujevački oktobar”, koji je iz dva dela (faza A – 1983. i faza B – 1985) pripremila Direkcija za urbanizam i izgradnju Kragujevca, kao nastavak ranijih generalnih planova Spomen-parka, progresivistički je predlagao uključivanje Starog vojničkog groblja u muzeološku ponudu ove ustanove:
„Narodni spomenici na njemu rađeni su i postavljani u periodu od šezdesetih godina XIX do tridesetih godina XX veka. Iako se širom naše zemlje mogu naći brojne grupacije značajnih spomenika ove vrste, ovih stotinak nadgrobnih obeležja u miljeu Spomen-parka imaju poseban značaj i mogućnost da budu sačuvani i izloženi brojnim posetiocima radi svedočenja o jednoj vrsti narodne umetnosti svog vremena”.
Time je Staro vojničko groblje ponovo postalo bitna komponenta projekta za uređenje Spomen-parka – iako fokus interesovanja nije bio usmeren ka odavanju počasti sahranjenim vojnicima, već isključivo ka očuvanju i prezentovanju narodne umetnosti. Uprkos tome, kao i kod ranijih projekata, ideja muzeološkog „oživljavanja” Vojničkog groblja ostala je tada samo na nivou predloga.
S druge strane, od mnoštva predloga za razvoj Etno-parka, realizovanih i nerealizovanih, svakako najznačajnija za Staro vojničko groblje bila je ideja podizanja crkve brvnare do samog groblja, koja je detaljnije razrađena oktobra 1982. u Projektu daljeg razvoja Etno-parka Šumarice u Kragujevcu Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac. Projekat je predviđao pretvaranje Etno-parka u jednu vrstu interaktivnog muzeja na otvorenom, što je, između ostalog, podrazumevalo podizanje šumadijske crkve brvnare, u kojoj bi se nalazila stalna postavka narodnih ikona iz prvih decenija XIX veka.
Ona bi bila upotpunjena spomenicima krajputašima oko same crkve, čiji bi „logični nastavak bilo postojeće groblje, koje će se na adekvatan način uklopiti u čitav ovaj prostor”. Projekat nije ostvaren, a ova, kao i mnoge druge ideje pale su u vodu u poznu jesen 1991 – kada je Šumadijska kuća, koja je činila centralni objekat Etno-parka (tada pod privatnim zakupom), izgorela u požaru. Usled raspada države i rata koji je već uveliko besneo u Hrvatskoj, bilo je sve teže obezbediti sredstva za njenu rekonstrukciju.
Svi neoštećeni objekti u požaru predati su Sekretarijatu za stambeno-komunalne delatnosti, imovinske poslove i urbanizam SO Kragujevac 14. februara 1992; oni su potom demontirani, a od nekadašnje Šumadijske avlije danas su ostali vidljivi samo temelji, duboko urasli u zemlju, kao i kamena ograda koja je razdvajala Šumadijsku kuću od Starog vojničkog groblja. Nestankom „Titovog” Etno-parka u Šumaricama i istovremenim procesom reetnifikacije koji je zahvatao Srbiju, fokus interesovanja se polako, ali sigurno pomera ka Starom (srpskom) vojničkom groblju.
Konačno – zaokružena celina
Tokom 1992. godine, tri decenije nakon rada Momčila Marinkovića, nastaje stručni elaborat kragujevačkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture o Starom vojničkom groblju, autora Predraga Pajkića (savetnik-konzervator), Bogosava Jovanovića (arhitekta) i Božidara Perića (fotograf). Iako na svega dve strane, sadržao je vredne podatke o izgledu groblja i njegovom istorijskom, etnološkom i sociološkom značaju. Iz elaborata saznajemo da je groblje ponovo zanemareno i da se još jednom našlo u veoma lošem stanju:
„Vojničko groblje u Šumaricama je neuređeno i zapušteno. Spomenici su oštećeni, izvaljeni i delimično polomljeni, a nadgrobne humke i čitav prostor u potpunosti zapušteni i neuređeni. Divlje rastinje, korov i trava pokrivaju čitav ovaj prostor i umanjuju opšti utisak o vrednosti groblja”.
Na kraju elaborata autori su zaključili da zbog neosporne vrednosti groblju treba pokloniti posebnu pažnju, ističući po prvi put nakon Drugog svetskog rata i pijetet prema sahranjenim vojnicima: „Najmanje što možemo učiniti je da groblje i spomenike na njemu uredimo, opravimo i prezentiramo. Na koncu, to je naš dug prema brojnim mladim vojnicima i ratnicima koji su dali svoje živote za našu slobodu”.
Iako će proći još dve godine do realizacije predloženih intervencija na terenu, nema sumnje da je ovaj elaborat pokrenuo stvari sa mrtve tačke i uticao da se stručne službe ozbiljno pozabave problematikom revitalizacije vojnog memorijala u Šumaricama.
Najzad, pod rukovodstvom kragujevačkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture 1994-1995. i 2017. godine obavljeni su konzervatorsko-restauratorski radovi na Starom vojničkom groblju, a 2019. i čišćenje spomenika „Kameni lav”. Prvi radovi tog tipa (1994-1995) sprovedeni su u tesnoj saradnji sa Vojskom Jugoslavije, kada su na groblju, osim krčenja rastinja, oblikovanja humki i stabilizacije i čišćenja nadgrobnika, iznad humki bez spomenika postavljeni čamovi krstovi, kako bi unifikovali lokalitet i popunili prazan prostor između grobova. Vojska Jugoslavije čamove krstove je 1996. zamenila hrastovim, a 1998 – na nekadašnjoj severoistočnoj parceli, na kojoj su bili sahranjeni isključivo austrougarski vojnici – podignut je spomenik borcima Šumadijske divizije I i II poziva iz Prvog svetskog rata.
Godine 2006. na groblju je postavljena i betonska info-tabla sa kratkim istorijatom tog područja i imenima 132 sahranjena vojnika koja su bila vidljiva (čitljiva) sa epitafa. Novi konzervatorsko-restauratorski radovi usledili su 2017, kada su dotrajali drveni krstovi zamenjeni betonskim. Između navedenih radova tri kamena nadgrobnika bila su uništena u huliganskim nasrtajima, koji i danas predstavljaju hroničnu boljku Vojničkog groblja, ali i čitavog Spomen-parka u Šumaricama, pa je broj nadgrobnih spomenika sa 159 spao na 156.
Ovoj grupaciji je maja 2019. dodat i sepulkralni spomenik Čeha Josifa Brodila, kapelnika I klase, komandanta muzike 11. pešadijskog puka u Kragujevcu i osnivača Kragujevačkog muzičkog društva, koji je preminuo 10/23. januara 1913, tokom Prvog balkanskog rata. Spomenik se originalno nalazio na kragujevačkom Varoškom groblju, a podigla ga je Josifova supruga Fanika iznad praznog groba (telo kapelnika najverovatnije se nalazilo negde na ratištu), ali je zbog neplaćanja grobnog mesta ono prekopano, a nadgrobnik položen na zemlju. Vremenom je spomenik završio u depou Narodnog muzeja Kragujevac, gde je nakon još jednog vandalskog čina huligana njegov gornji deo (sa krstom) bio polomljen.
Međutim, nakon konzervatorsko-restauratorskog zahvata profesora Slobodana Marinkovića sa kragujevačkog Filološko-umetničkog fakulteta, spomenik je revitalizovan i postavljen na Staro vojničko groblje, među Brodilovim saborcima. Slomljeni mermerni krst je februara 2020. naknadno integrisan sa ostatkom spomenika, čime je dovršena njegova obnova. Danas, 157 nadgrobnika na Starom vojničkom groblju, zajedno sa 89 betonskih krstova i dva umetnička spomenika, čine osobitu celinu šumaričkog vojnog memorijala.