Na prvi pogled na likove svetaca javlja se asocijacija na antologijske stihove Svetislava Mandića iz pesme „Raški slikar”: „Pred crkvu i reku stanem, pa zaćutim, i mislim, da l umre mlad taj čovek, ko Đorđone, il prastar kao Ticijan?”. Samo, što je u ovom slučaju reka – Lepenica.
U riznici Stare Miloševe crkve u Kragujevcu, prvog hrama podignutog u novovekovnoj Srbiji, posle srednjeg veka, čuva se jedinstvena zbirka ikona koje su ovom hramu prilagali Kragujevčani u prvom delu pretprošlog veka dok je ova varoš bila prestona.
„Naslika se ova ikona trudom i zalaganjem rufeta mutavdžijskog i lončarskog 1836. godine” stoji natpsi ispod izobraženog lika Svetog Spiridona.
Sveta tri jerarha – naslikana su zahvaljujući bakalskom i bojadžijskom rufetu, a najstarije ikone Svetih Arhangela Mihajla i Gavrila iz 1832. godine kao poklon rufeta berberskog. Arhangel Mihaljo poklonjen naredne godne je bez sačuvanih podatataka od pre dva veka čiji je dar i zaštitnik bio.
Tu su ikone pokloni mimdžija (proizvođača sveća i sapuna od loja), kovača i kazandžija, terzija i lončara, papudžija – današnjih obućara koji prilažu i poklanjaju hramu ikone Presvete Bogorodice ili njenog Roždestva, Svetog Joakima i Ane, Svetog Atanasija i Georgija, Bogoridice sa Hristom, apostola Petra i Pavla, Svetog Ilije sa prorokom Jelisejem, Svetog Marka i Danila, Hristovog groba sa Časnim krstom, Svetog Haralampija.
– Crkva je izgrađena 1818. godine i u narednom periodu od tri-četiri decenije celokupan život Kragujevca, ne samo verski i duhovni već i društveni odvijao se u porti ovog hrama. Takođe i sva politička dešavanja događala su se baš ovde jer je Narodna skupština zasedala i sastajala se u porti crkve, pored zapisa jer još nije bila podignuta zgrada koja će se sazidati tek pola veka kasnije, kaže protojerej stafrofor Milić Marković, starešina Stare Miloševe crkve.
Ovaj hram knez je podigao u slavu Svete Trojice da bude hram Božiji, dom molitve, zajednice vernih i svetih koja će sve preobražavati iz tuge u radost, iz smrti u vaskrsenje.
Knez Miloš, koji je i podigao hram Svete Trojice i bio njegov ktitor, darivao je crkvu sa bogoslužbenim knjigama koje tada nisu postojale u Srbiji pa ih je, kao i i sasude neophodne za bogosluženje, nabavljao iz Rusije .
– Miloš Obrenović se trudio da svoju pridvornu crkvu ukrasi koliko je mogao, a njegov primer su sledilii svi viđenije građani tadašnjeg prestonog Kragujevca, kao i zanatlije, a reč rufet je bio izraz za esnafsko udruženje. Oni su prilagali ikone kao poklon a prilikom sečenja kolača za njihovu esnafsku slavu sveštenici su ih tada iznosili i obred se odvijao baš sa njihovom ikonom sveca zaštitnika tog zanimanja, pojašnjava starešina ovog hrama.
Svako okupljanje u porti Stare Miloševe crkve počinjalo je bosluženjem koje služio mitropolit Melentije Pavlović ili Petar Jovanović, koji su tada takođe stolovali u Kragujevcu kao prestnici Srbije. Tako su obavezno otpočinjala i sva skupštnska zasedanja koja su se tokom 19. veka održavala pored ovog hrama pa čak i posle preseljenja prestonice u Beograd. Na skupštinskim zasedanjima, ma koliko ona dugo trajala samo je sedeo knez Miloša a ostali poslanicu su stajali.
Posle liturgije, a pre početka skupštinskog zasedanje, svi prisutni su morali da priđu i celivaju kneževu ruku kao znak poštovanja i odanosti. U porti ove crkve pročitan je čuveni Sretenjski ustav iz 1835. godine.
„Riznica crkve Sošestvija Svetog Duha predstavlja svojevrsno svedočanstvo o parohijskom, umetničkom i kulturnom životu Kragujevca u 19. i 20. veku”, napisala je dr Ana Kostić sa Odeljenja za istoriju umetnosti beogradskog Filozofskog fakulteta u „Spomenici Stare crkve u Kragujevcu”, objavljenoj pre četiri godine za veliki jubilej ovog hrama.
Ali, ako se kroz ikone iz riznice ovog hrama na zidovima parohijskog doma može očitati društveni život Kragujevca iz pretprošlog veka onda se kroz samu crkvu može sagledati celokupna istorija Srbije u tom periodu.
U samom hramu knez je pored mitropolijskog imao i svoj tron kao vladar. Po protokolu niko nije smeo da uđe u crkvu posle njega. U letopisima hrama sačuvano je izvinjenje dvorskog činovnika u kome se on obraća „knjazu sa molbom da mu oprosti jer je zakasnio na službu”, navodeći kao razlog da mu je na putu do crkve pozlilo pa je skoknuo do apoteke da kupi lek.
Na tronu je ugraviran vladarski grb Srbije ali, iako je posle hatišerifa dobila neku vrstu samostalnosti, ona je i dalje je bila vazalna u odnosu na Tursku. Iznad krsta i četiri ocila srpskog grba u duborezu je urađana sultanova čalma, kao znak vrhovne vlasti koja natkriljuje ove simbole.
Na Miloševom tronu u njegovoj crkvi ispod grba napisan je deo iz Svetog pisma.
– To je prokimen koji se čita utorkom na večernjoj službi a znači „Milost tvoja Gospode neka me poseti celog života mog”. Očigledno da se knezu Milošu baš dopao taj deo iz Svetog pisma i on je ispisan na njegovom tronu i stoji dan danas, kaže otac Milić.
Ikone na ikonostasu naslikali su tada najviđeniji majstori u Srbiji početkom 19. veka Janja Moler i Aleksije Lazović u periodu od 1818. do 1822. godine.
– Ljudi koji odlaze u manastir Ravanica mogu da uoče da se radi o istom majstoru Janji Moleru. Na ikonostatsu kao i uvek je prikazana scena Blagovesti, sa desne strane paroce Avrama i Svetog Jakova koji u naručju drže, kao što piše u Svetom pismu mnoštvo naroda, tu je i ikona Hristova a sa leve Bogorodičina. Međutim, na desnoj strani se nalazi ikona Svetog Nikole, a sa leve Svetog Jovana Krstitelja. Po našim kanonima na ikonostasu je trebala da bude ikona Svetog Jovana na desnoj strani ali je knez zahtevao da njegova slava Sveti Nikola bude na strani gde on sedi u tronu sa obrazloženjem „dosta sam ceo život gledao gole i bose”, pa je Krstitelj naslikan na suprotnoj strani. On je bio toliko moćan da se njegova nikad nije poricala, pa ni u ovom slučaju, ističe paroh ovog hrama.
Jedina ikona iz tog doba koja nije u riznici već je i dalje u hramu je Bogorodičina, lični poklon kneza Miloša iz 1824. godine.
– Nju smo ostavili kao značajnu ikonu u bogoslužbenom i istorijskom smislu, čak i kada je hram živopisan pre nekoliko godina, napominje on.
Od novovekovnih freski na saboru srpskih svetitelja naslikan je i lik patrijarha Pavla, koji još nije zvanično kanonizovan kao svetac pa je za sada prikazan bez naknadno dodanog oreola i Sveti novomučenici Kragujevački postradali na streljanju u Šumaricama 1941. godine.
Na kragujevačkoj crkvi Silaska Svetog duha na apostole zazvonilo je i prvo zvono uoči Božića 1829. godine, posle vekovne zabrane turskih vlasti. To je imalo toliki značaj da se narod danima i danima okupljao samo da čuje zvuk zvona, dolazeći sa svih strana Srbije. Ovim zvonom objavljen je i sultanov hatišerif o političkoj i kulturnoj autonomiji Srbije.
Tadašnji zvonik bio je od dasaka, skoro čitav vek a današnji je podignut 1905. godine. Nezavisnost Srbije posle Berlinskog kongresa 1878. godine obelodanjena baš u ovoj porti i oglašena crkvenim zvonom sa ovog mesta.
– U ovaj hram ugrađene su narodne molitve, sve želje i bolovi i tuge, sve što su naši preci imali u sebi. Sve to je u njega uzidano i uklesano da traje u vekove, nalašava sveštenik Milić Marković.
Postoji predanje da su Turci dozvoli Milošu da podigne crkvu u Kragujevcu ali na specifičan način. Priča kazuje da su mu rekli da zakolje kravu i odere je i donese im kožu. Kada je knez to uradio pokazali su mu kožu i rekli da hram može da bude te veličine. Knez je navodno doskočio Turcima tako što je kožu isekao kao traku čijom je dužinom obeležio temelje crkve.
Ono gde je knez Miloš stvarno doskočio Turcima je činjenica da je on podigao hram onih, malih dimenzija koliko mu je bilo dozvoljeno. Kada je sazidao crkvu Miloš je odmah kao pripratu dodao još jedan drveni deo obrazloživši to turskim vlastima da je u pitanju „ženski” deo, odnosno nezidani prostor „u koji se ljudi sklanjaju od kiše”. Dinastija Karađorđevića obnovila je hram dozidavši ovu pripratu kao njegovu celinu 1907. godine.
Iz tog doba obnove crkve su i stasidije na kojima i danas stoje imena nekadašnjih uglednih kragujevačkih zanatlja, trgovaca, kafedžija, činovnika, lekara i oficira.
Na hramu stoji ktitorska ploča kneza Miloša sa natpisom: „U slavu svete, jedinosušne i nerazdeljive Trojice, Oca, sina i Svetoga duha sazida se sveta crkva Hrama Silaska Svetog duha u varoši Kragujevcu trudom i zalaganjem bogomudrog zaštitnika i branitelja pravoslave vere, vrhovnog srpskog keza i gospodara Miloša Obrenovića iz sela Brusnice rodom 35 leta a treće godine njegovog knjaževstva u Srbiji pod vlašću Mehmeda turskog sultana a na leto od rođenja hristovog 1818. godine. Njegova braća su Jovan i Jefrem, od pokojnog brata Milana sin Hristofor, supruga Ljubica i njihove dve ćerke Petrija i Jelisaveta i mladi sin Milan”.
Sa druge strane crkvenog zdanja u temeljima se nalaze dva mala groba.
– U njima su sahranjena dva mladenca. Reč je o vanbračnoj deci kneza Miloša, koju je on inače priznavao, najverovatnije iz njegove veze sa Jelenkom, pokrštenom Turkinjom koju su Kragujevčani zvali Mala gospođa i koja je živela u Miloševem dvorskom kompleksu sa druge strane reke pored, zvanične supruge kneginje Ljubice, Velike gospođe koja je sa decom stanovala u Šerenom konaku, navodi otac Milić.
Za njega crkva Silaska Svetog Duha u Kragujevcu ostaje da kazuje veličinu Božiju, veličinu Onog koji dolazi sada, koji ostaje uvek isti i koji će opet doći.
-Njene dimenzije, danas se nekome mogu učiniti skormne ali ona pretrajava u svim ovim teškim vremenima i svedoči da je Evanđelje najjače onda kada izgleda sasvim salobo i bespomoćno. Molimo se Gospodu da se ova svetinja ne pomeri dok je sveta i veka, a On da nam daruje večni život i spasenje, zaklučuje on.
U crkvi se već više od dva veka svakoga dana uznosi služba Bogu i time otima prostor i vreme, naših bližnjih i ljudi cele vaseljene, podsećajući nas na značaj zajedništva i da je naše postojanje istinito samo ako je večno.
Ljubav prema Bogu potvrđujemo ljubalju prema bližnjima.
– Crkva poziva verni narod da u dane vaskrsenja Hristovog ima uvek na umu da nas je Gospod prizvao iz nebića u biće sa željom da svi živimo zajedno u Carstvu Božijem i Carstvu Nebeskom i u tom smislu ljubav prema Bogu koju iskazujemo ovih dana trebamo da potvrdimo tako što imamo ljubav prema bližnjima. Jer vaskrsenje Hristovo je zalog našeg vaskrsenja i večnoga života, poručuje paroh Milić Marković pred najveći hrišćanski praznik Vaskrs.
Izvor: danas.rs