Završavajući seriju tekstova o najstarijim ustanovama i institucijama Pančeva, pišemo o listu „Pančevac”, tom živom spomeniku pisanoj reči u našem gradu i o Pučkoj banci, najstarijem lokalnom novčanom zavodu
Naši preci su iste, 1869. godine, povukli dva važna poteza koji su ostavili dubok trag u istoriji našeg grada, a čije se posledice dan-danas osećaju. Grupa intelektualaca, predvođena Jovanom Pavlovićem, osnovala je danas najstarije novine u ovom delu sveta, a nekoliko imućnih ljudi se okupilo oko ideje da formiraju banku. I dok je „Pančevac” uspeo da preživi sve turbulencije koje su doneli prethodni vekovi, finansijska ustanova, naša gradska banka, nije uspela da izađe na kraj sa izazovima nezavršene tranzicije.
List „Pančevac” – život kroz tri veka
Istorija novinarstva u našem gradu započela je 1868. godine, kada je ovdašnji štampar Anton Zibenhar pokrenuo list na nemačkom jeziku Pantschowaer Wochenblatt (Pančevački nedeljni list) i time ušao u istoriju kao vlasnik, izdavač i štampar prvih novina u Pančevu.
Na „odgovor” srpske zajednice nije se dugo čekalo. „Pančevac”, nedeljni list za prosvetne i materijalne interese, pojavio se u nedelju, 13. aprila po starom kalendaru 1869. godine i bio je prvi list na srpskom jeziku u Pančevu. Jovan Pavlović, dvadesetšestogodišnji profesor Trgovačke škole, postao je vlasnik, izdavač i odgovorni urednik novina nezaobilazanih u izučavanju istorije srpske štampe u Austro-Ugarskoj, ali i dragoceno svedočanstvo o događajima toga doba. U to vreme, nakon donošenja Austro-Ugarske nagodbe i kada je postalo izvesno da će Banatska vojna granica biti raspuštena, Pavlovićev „Pančevac” zastupao je najnaprednije građanske ideje među Srbima sa obe strane Dunava. U isto vreme kritički je pisao ne samo o potezima mađarske Vlade, zbog čega su tekstovi često bili cenzurisani (rečnikom toga doba bili su „konfiskovani”), a Pavlović privođen u žandarmeriju i zadržavan u pritvoru, već i o despotskom namesničkom režimu u Srbiji, uspostavljenom nakon ubistva kneza Mihaila 1868. godine, koji je dugo vremena branio rasturanje ovih novina.
Jovan Pavlović (1843-1892)
„Pančevac” je veliku pažnju posvećivao prosvetnim pitanjima, pojavama koji narušavaju narodnu svest i štete narodnom napretku, kao i kritici rada i stavova crkvenih velikodostojnika. Iako lično nije bio socijalista, Pavlović je otvorio stranice ,,Pančevca”, kao demokratskog glasila, i za ovakvo viđenje sveta, pa je u nastavcima objavio prvi prevod ,,Manifesta komunističke partije” i niz tekstova tada vodećeg srpskog socijaliste Svetozara Markovića.
Uredništvo i administracija su se u to vreme nalazile u zgradi „Trubača”, a zatim u spratnoj Spirtinoj kući, preko puta Uspenskog hrama. Od novembra 1870. godine list je umnožavan u štampariji Jovanovića i Pavlovića, u kući u današnjoj Ulici braće Jovanović broj 24.
Nakon pet godina neprekidnog izlaženja, list je konfiskovan sredinom jula 1873. godine i obustavljen na tri meseca. Sledeće godine izlazi sa prekidima i uz ogromne teškoće, pa se konačno gasi novembra 1874. godine.
Zaglavlje prvog broja lista„Pančevac”
Bilo je još pokušaja u XIX veku da se „Pančevac” obnovi – novine sa ovim nazivom izlazile su od februara 1875. do februara 1876. godine, i od oktobra 1885. do aprila 1887. godine, ali nisu uspele da dostignu slavu i značaj Pavlovićevog „Pančevca”.
Jedan broj novina sa ovim nazivom izašao je 8. novembra 1918. godine, neposredno po ulasku srbijanskih trupa u Pančevo. Kao „vlasnik, izdavalac i odgovorni urednik” potpisan je Đura T. Subotić, u čijoj štampariji, koju samo što je preuzeo od pokojnog Nikole Kosanića je tiraž umnožen. Zanimljivo je da je na naslovnoj strani, osim zahvalnice Njegovom Veličanstvu Petru I Karađorđeviću, objavljeni i tekstovi srpske, slovenske, hrvatske i crnogorske himne.
Nekoliko meseci kasnije Dušan Duda Bošković, ugledni pančevački advokat i jedan od prvaka Demokratske stranke ponovo pokreće list „Pančevac”. Prvi broj izašao je 20. aprila 1919. godine i, kao glasilo blisko Demokratskoj, a nakon rascepa, Samostalnoj demokratskoj stranci, izlazio sve do 1931. godine. Uredništvo lista, kao i Boškovićeva kancelarija, nalazili su se u porodičnoj kući u Ulici Braće Jovanović broj 17, na uglu sa Jabučkim putem, u istoj, nekadašnjoj, već pominjanoj Spirtinoj kući. Boškovićev ,,Pančevac” bespoštedno je kritikovao radikale na lokalnom nivou, ali je sve do 1924. godine afirmativno pisao o Dinastiji i jedinstvu Kraljevine. Kada su samostalne demokrate ušle u savez sa hrvatskom opozicijom, „Pančevac” postaje veoma neraspolažen prema unitarizmu. U ovoj fazi, list prestaje da izlazi 1931. godine.
Dušan Duda Bošković (1889-1966) na fotografiji iz 1926. godine
I dok je posle Prvog svetskog rata bilo potrebno svega nekoliko meseci da ,,Pančevac” oživi, trebalo je da prođe punih osam godina nakon Drugog svetskog rata da se izlaženje novina obnovi. List „Pančevac” ponovo se pojavljuje 20. decembra 1952. godine kao list Sreskog odbora Narodnog fronta, kasnijeg SSRN-a. U posleratnom periodu redakcija se nalazila u više objekata u današnjoj ulici Žarka Zrenjanina – prvo u zgradi Crvenog krsta (broj 15) zatim u lokalu preko puta (kućni broj14a), potom u dvorištu kuće broj 7 u kojoj je bila smeštena – i dan danas je – redakcija lista „Libertatea”, sve do novembra 1978. godine, kada se uselila na sprat nekadašnje kuće porodice Milutinović, u broju 1.
„Pančevac” je svakako jedan od temeljnih simbola grada i jedan od najstarijih živih lokalnih listova na ovom prostoru – sledeće godine proslaviće 150 godina postojanja.
Najstariji novčani zavod
Donošenje Austro-Ugarske nagodbe i najavljeno ukidanje Banatske vojne granice stvaraju preduslove za čvršće povezivanje pančevačke sa privredom drugih delova tadašnje carevine. To omogućava Pančevu, dotada tradicionalno trgovačkom i zanatlijskom gradu u poljoprivrednom regionu, da izraste i u moćan finansijski centar. Godine 1868. preduzetni pančevački Nemci osnivaju, pod predsedništvom uglednog građanina Vilhelma Hermana fon Grafa, finansijsku zadrugu pod nazivom „Prva pančevačka pučka banka kao udruženje za samopomoć”. Ovo udruženje predstavlja preteču najvećeg i najznačajnijeg pančevačkog novčanog zavoda – Pučke banke, koja je počela da radi 1. januara 1869. godine, a juna iste godine prerasla u akcionarsko društvo.
Vremenom, ovaj novčani zavod širi delatnost, uvećava kapital i imovinu, pa tako 13. aprila 1897. godine Pučka banka postaje vlasnik velikog magacina na Tamišu, u neposrednoj blizini pristaništa, Pančevcima poznatog kao Crveni magacin.
Početkom 20. veka, između 1901. i 1903. godine podignuta je, prema planovima budimpeštanskih arhitekata Kalmana i Ulmana, na početku tadašnjeg Starčevačkog sokaka, a današnje Ulice Žarka Zrenjanina, reprezentativna građevina u stilu secesije. U godinama pred Prvi svetski rat u prizemlju su se nalazile prodavnice boja i lakova Juba i Čanji, levo i konfekcije i gotovih odela Adolf Fišgrund, desno od ulaza. U isto vreme, Pučka banka otvara filijale u Kovinu, Padini i Perlezu, a zatim i u Alibinaru, Kovačici, Dolovu, Omoljici, Bavaništu i Novom Selu.
Razglednica sa motivom zgrade Pučke banke
Godine 1914. Banka osniva biblioteku koja po broju knjiga i časopisa, retkim primercima i uređenosti u to vreme nije imala premca među decenijama starijim pančevačkim bibliotekama i čitaonicama. Za svega nekoliko godina fond je narastao na 7.500 svezaka i časopisa iz svih naučnih oblasti, na nemačkom, srpskom i mađarskom jeziku, a naročita pažnja posvećena je knjigama o Vojvodini i predelima Donjeg Dunava. Osim bančinih činovnika, članova upravnog odbora i deoničara, knjige je moglo da pozajmljuje još samo 150 redovnih čitalaca.
U Kraljevini Banka je zadržala ekspoziture u okolnim naseljima, kupila deo nekadašnjeg karantina i postala zastupnik osiguravajućeg društva „Herceg Bosna”. Godine 1924. Banka je sazidala zgradu za svoje činovnike na mestu Vidmanove pivare, u današnjoj Ulici Žarka Zrenjanina broj 56, koja je konfiskovana decembra 1945. godine.
Pučka banka konfiskovana je, kao nemačka imovina, krajem 1944. godine. Njene poslove, u potpuno promenjenom ekonomskom okruženju, preuzima Pančevačka gradska štedionica, koju 1948. godine preuzima Komunalna banka. Ukinuta 1952., Komunalna banka ponovo je uspostavljena aprila 1955. godine, da bi decembra 1965. promenila naziv u Komercijalna banka.
Za Dan štediša, 31. oktobra 1977. godine, otvorena je nova zgrada Banke, sagrađena na mestu dve spratne kuće. Od 1978. godine Banka dobija novi naziv – Privredna banka Pančevo i potom sledi skoro tridesetogodišnji period sjedinjavanja i razjedinjavanja sa drugim bankama, dok nije konačno pripojena Poštanskoj štedionici čime je izgubila ne samo naziv, nego i efektivu i celu imovinu. Privrednu situaciju, a pogotovo finansijsku, u doba osnivanja Banke, sa današnjom poredićemo nekom drugom prilikom.
Piše: Nenad Živković
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city.
Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.