Kroz postavku etnološke izložbe „Svila” u Narodnom muzeju autorka Svetlana Radojković nije prikazala samo tradiciju svilenih odevnih i ukrasnih predmeta u čaršijskoj i seoskoj sredini već je pokazala čitav put svile od Kine do naših krajeva i razvoj ove, nekada važne privredne i industrijske grane u Šumadiji i Srbiji.
Posle dužeg perioda, iz epidemioloških razloga, u Kragujevcu je otvorena jedna reprezentativna izložbena postavka. U okviru ovogodišnjih Sretenjskih svečanosti u kragujevačkom Narodnom muzeju (Umetnička galerija) je 13. februara otvorena etnološka izložba „Svila” iz Zbirke odeljenja za etnologiju Narodnog muzeja Kragujevac, autora Svetlane Radojković, muzejskog savetnika etnologa. Izložbu je otvorila dr Milina Ivanović Barišić, viši naučni saradnik Etnografskog instituta SANU.
Izložba „Svila” sadrži 64 izabrana predmeta koji su deo naše kulturne baštine 19. i prve polovine 20. veka i čuvaju se u Zbirci odeljenja za etnologiju Narodnog muzeja u Kragujevcu u okviru Zbirki seoske i gradske nošnje i Zbirke tekstilnog pokućstva. Izložba je, uslovno rečeno, podeljena na četiri segmenta koji su slika društvene, privredne i kulturne klime na našem području. Prvi segment se odnosi na orijentalni uticaj u odevanju u gradskoj sredini u prvoj polovini 19. veka.
Drugi segment oslikava evropski uticaj i odnosi se na drugu polovinu 19. veka dok se treći odnosi na odevanje u seoskoj sredini i uticaj koji je gradska kultura imala na seosku kultura. Četvrti segment predstavlja tekstilno pokućstvo koje je zajednički imenitelj i seoske i gradske kulture i među kojima su pojedini predmeti imali i funkciju dara, klasifikovala je autorka Radojković.
Pojava svile na našim prostorima
– Izložba i katalog „Svila” u Zbirci odeljenja za etnologiju Narodnog muzeja Kargujevac koje je Svetlana Radojković pripremila za ovu priliku predstavljaju nastavak njenog predstavljanja javnosti zbirki deponovanih u fondu Odeljenja za etnologiju Narodnog muzeja. Izložba i katalog su rezultat brojnih terenskih istraživanja autora, zatim korišćenja relevantne literature u kojoj se razmatra pojava svile na sadašnjim srpskim prostorima, istorijat i načini njenog prenošenja i korišćenja – pre svega u srednjem veku, kao i zastupljenost svile u tradicionalnoj kulturi posmatrano prvenstveno kroz muzejske predmete, istakla je na otvaranju dr Milina Ivanović Barišić, dodavši da ovako koncipirana postvka i katalog predstavljaju uvid u jedan specifičan segment narodne kulture koja do sada nije bila na odgovarajući način predstavljena široj javnosti.
Po njoj, izloženi su predmeti koji su u celosti izrađeni od svilenog platna, zatim predmeti koji su izrađeni kombinacijom svile sa drugim materijalima ili je svila aplicirana na druge materijale, kao i predmeti koji su ukrašeni vezom ili čipkom urađenom svilenim koncem. Jedan broj predmeta, po načinu izrade, deo je ženske domaće radinosti, pojedini su proizvod seoskih i gradskih zanatlija (terzija i abadžija), dok je jedan broj predmeta fabrički proizvod, koji je putem trgovina stigao najpre u gradska, a zatim i u seoska domaćinstva u Šumadiji.
Iz postavke „Svile” u Narodnom muzeju se vdi da počev od kapa i oglavlja – fesova, konđi, marama i nevestinskog oglavlja smiljevca, preko osnovnih delova odeće koja je nošena do tela – košulja i gaća, zatim gornjih delova odeće – zubuna, libada, anterija, jeleka, sukanja, haljina, pojaseva (bajadera i tkanica) do obuće – nanula i komušluka, svila je našla primenu u većoj ili manjoj meri u zavisnosti od imovinskog stanja, statusa pojedinaca u zajednici, ali i ukusa i afiniteta. Veći broj predmeta izrađenih od svile ili ukrašenih svilom, pripada ženskom odevnom inventaru, u nešto manjoj meri muškom, a sreće se i u dečjem kostimu koji je po svemu podražavao odeću odraslih.
Gajenje svilene bube na teritoriji Šumadije bila je dopunska privredna delatnost u okviru seoskih domaćinstava, najpre tesno povezana sa osnivanjem svilare u Lapovu 1899. godine što je pospešilo gajenje svilene bube naročito u selima oko Lapova, tako da se broj porodica koje se bave gajenjem svilene bube u periodu od 1900. do 1904. godine udvostručio. U okviru fabrike bile su smeštene radionice za preradu i pripremu čaura odnosno kokona, magacinski prostor kokonijeru i otkupna stanica. U fabričkom prostoru postojala je i dudara i rasadnik dudova iz kojih su se sadnicama snabdevali proizvođači iz okolnih naselja. Svilara je raspolagala sa četiri Pelegrinove peći na parni pogon koje su služile da se umrtve lutke u čaurama.
U Lapovu je 1903. godine osnovano i Prvo srpsko akcionarsko društvo sa osnovnom delatnošću nabavke svilenih buba i snabdevanjem proizvođača semenom za proizvodnju svilenih buba. Ovo društvo je 1909. godine prešlo u Beograd, a u Lapovu je ostala filijala pod nazivom „Svilara”, koja je delimično i prerađivala sirovine sa ovog područja.
Lapovo svileno „povuklo” i Kragujevac
Akcionarsko društvo „Farkić” 1908. godine, podiglo je, novu svilaru, odnosno Fabriku za odmotavanje svile u Lapovu koja je imala svu potrebnu infrastrukturu. Sve do Prvog svetskog rata, svilarstvo je u ovim krajevima predstavljalo veoma važnu sporednu privrednu granu.
Osnivanje svilare u Lapovu neposredno je uticalo na masovnije gajenje svilene bube u okolini Kragujevca, što je iniciralo Dragoslava Pantovića, trgovca iz Pretoka, da tokom 1911. godine u blizini Železničke stanice podigne Fabriku svile i iz Francuske dopremi jedan deo potrebnih mašina za proizvodnju. Da bi obezbedio kvalitetnu i znalačku proizvodnju svile, vodio je deset devojaka iz Kragujevca u svilarske centre u Francuskoj da bi izučile zanat izrade svile. Sve ove planove i nastojanja prekinuo je Prvi svetski rat.
Posle Prvog svetskog rata gajenje svilene bube naglo opada, usled mnogobrojnih razloga, između ostalog i zbog pojave fabrika za izradu veštačke svile. U tom periodu rad je ipak obnovila Fabrika svile u Lapovu. Ona je bila u vlasništvu akcionarskog društva koje je imalo svilare i u Đevđeliji, Pančevu, Sremskoj Mitrovici i drugim mestima, a Svilarom u Lapovu je upravljala jevrejska porodica Farhi. U njoj je bilo zaposleno 250 meštana, a u sezoni ih je radilo i do 450. Oko 90% meštana bavilo se gajenjem svilene bube i proizvodnjom mehuraka odnosno kokona, čaura svilene bube, koje su se kao sirovina za prirodnu svilu izvozile u Italiju i Francusku. Meštani su od fabrike kupovali seme svilene bube, koje su hranili, a kokone su prodavali fabrici. Međutim, nastupajuća velika privredna kriza uticala je da akcionari prodaju fabriku državi koja joj je odredila drugu namenu.
Od kokona do mode i akcionarskog društva
Tekst kataloga koji prati izložbu smešta izložene predmete u nešto širi kontekst. Kroz tekst je predstavljeno u opštim crtama poreklo gajenja svilene bube i upotrebe svile, predstavljeni su putevi širenja iz zemlje porekla, odnosno Kine koja je dugo čuvala tajnu o načinu gajenja svilene bube i prerade svile, zatim istorijski razvoj upotrebe svile i gajenja svilene bube na našem prostoru i uvid u odabrane predmete koji se nalaze u fondu Zbirke odeljenja za etnologiju, a što je autorka izložbe (i kataloške publikacije) Svetlana Radojković pedantno evidentirala i pobrojala.
I posle Drugog svetskog rata negde od 1950. do1960. godine bilo je pokušaja da se obnovi gajenje svilene bube u okviru domaćinstava, ali se ubrzo odustalo od ovih namera jer je cena bila niska i neisplativa, a stanovnici su smatrali i da je posao oko gajenja svilene bube zahtevan, zaključuje Radojkovićeva u svom izdanju „Svila”.
Etnološka izložba „Svila” biće otvorena do početka aprila.