Marksov i Englesov kratak klasik, poznat po uvodnoj „Bauk kruži Evropom – bauk komunizma” i završnoj rečenici „Proleteri svih zemalja, ujedinite se!” prvi put je na srpskom jeziku objavljen u nastavcima u listu „Pančevac” 1871. godine, uporedo s postojanjem Pariske komune
„Bauk se jedan pojavio u Jevropi – bauk komunizma. Sve sile stare Jevrope stupiše u savez na svetu hajku protivu toga bauka: papa i car, Meternih i Gizo, francuski radikali i nemački policaji”. Ovim rečima započinje prvi prevod na srpski jezik Manifesta komunističke partije, koji je objavljen u Pančevcu, listu za prosvetne i materijalne interese, u proleće 1871. godine. Dobro poznata fraza o tome da bauk komunizma kruži Evropom pojavila se očigledno u kasnijim prevodima i redakturama Manifesta, koga su Marks i Engels napisali praktično po nalogu Drugog kongresa Saveza komunista (nastalog iz tajne revolucionarne organizacije Savez pravednih), koji je održan u Londonu 1847. godine. Utemeljivači naučnog socijalizma su ovaj program prve komunističke organizacije u svetu sastavili na nemačkom jeziku i objavili ga 21. februara 1848. godine takođe u Londonu.
List Pančevac je(od osnivanja aprila 1869. godine uređivao ga je u tom trenutku 26-godišnji Jovan Pavlović, uz to, jedan od osnivača i formalni vlasnik) pratio političke (i druge društvene i ekonomske) događaje, pojave i procese u Pančevu i okolini, ali i daleko od našeg grada, u Budimpešti (izveštaji i stenogrami sa zasedanja Ugarskog parlamenta, recimo), Srbiji (politička zbivanja i intrige dinastije Obrenović na primer) i iz ostatka Evrope (pregledi cena raznih roba u Trstu, Londonu i Kristijaniji (Oslo), tečaj Bečke berze…), dakle sve ono što bi moglo da zanima čitaoce iz srpskog etničkog korpusa, ali i sve one koji su se služili ovim jezikom. Pavlovićevoj novinarskoj pažnji i istančanom novinarskom osećaju nisu mogle da promaknu vesti o burnim događajima u francuskoj prestonici iz marta 1871. godine (koji su nastupili kao posledica francuskog poraza u rat s Prusima, abdikacije Napoleona III Bonaparte i proglašenja Treće republike u pozno leto i ranu jesen 1870. godine) – kulminacija višemesečne pruske opsade Pariza, beg Vlade Luja Adolfa Tjera u Versaj, formiranje Nacionalne garde i kratkotrajna ceremonijalna pruska okupacija Pariza. On već u broju 21 od 11/23. marta objavljuje kratak ali rečit telegram: Ženeva (u Švajcarskoj), 9. marta. – U Parizu revolucija. Radenici pobeditelji. Proglašena komuna. Dva generala ubijena. Versaljska vlada sprema silan otpor.
Pavlović shvata da je preuzimanje i formiranje vlasti po principima crvene komune, prvi put u istoriji, i to u jednoj od svetskih metropola, izvanredna prilika da se domaće čitatljstvo upozna sa savremenim pokretima i tendencijama u Evropi, pa on tada povlači zaista novinarski intrigantan, urednički pravovremen, politički provokativan i, ispostaviće se, istorijski dalekosežan potez, sasvim u skladu sa uređivačkim konceptom, autonomnom i slobodoumnom uređivačkom politikom i sadržajem zbog koga je list bio često zabranjivan i plenjen (tada se govorilo konfiskovan). Uporedo sa telegramima, najčešće iz Ženeve, o događajima u Francuskoj (koje Pančevac današnjim rečnikom govoreći prati s punom odgovornošću prema lažnim vestima, na visokom nivou medijske pismenosti i prepoznavajući medijske manipulacije), a kako redakcija nije bila u mogućnosti da angažuje dopisnika koji bi direktno izveštavao o događajima na ulicama i u institucijama Pariza, Pavlović odlučuje da, objavljivanjem prevoda Manifesta, u istorijski, na ovim prostorima, nikad boljem trenutku, čitaocima svog lista ponudi odgovor na pitanje šta ti komunisti, zapravo, hoće?
Naslovna strana broja 29 od 8. aprila 1871. godine (po julijanskom)
Uvodni tekst iz Manifesta, ovaj o bauku, pojavljuje se na naslovnoj strani broja 29 od 8. aprila (po julijanskom) 1871. godine, a ukupno 10 nastavaka (u 14 brojeva) izlazi sve do broja 42 od 23. maja (4. juna po gregorijanskom), u kojem Uredništvo daje i kratko obrazloženje, kada je Komuna nedvosmisleno propala, zašto se na ovaj korak uopšte odlučilo. Sa prevodom ovoga manifesta, hteli smo još i da doprinesemo jednoj potrebi, koja se u našoj štampi pokazala. Govorilo se prilikom pokreta u Parizu, o komunizmu i socijalizmu, o težnjama komune i o internasionalu – ali, s malim izuzetkom nekih naših novina, užasno površno. Da se naši pisci i dalje nebi izlagali opasnosti – a ja držim da je za pisce to zaista opasnost – da im se reče, e su površni, pa onda i da bi njihovi čitaoci imali što boljega pojma o svima pokretima koji su sada otpočeli po svetu – eto, to nam je sva pobuda, te se prevoda latismo. Neka bi se naš prevod čitao – to je sve što želimo.
Celokupan prevod Manifesta objavljen je juna iste godine kao brošura, Brzotiskom (dakle u izdanju štamparije) Jovanovića i Pavlovića, u kojoj se inače umnožavao Pančevac, a o čemu je redakcija obavestila čitaoce i pozvala ih da nabave svoj primerak.
Prvo izdanje Manifesta KP kao brošure
Poziv za distribuciju broširanog izdanja
Iako lično nije bio ni socijalista ni komunista, kako su ga, potiskujući njegovu izvornu socijal-demokratsku orijentaciju, često karakterisali teoretičari, istoričari, istraživači i kolege u doba jugoslovenskog socijalizma, Pavlović je stranice svojih novina rado otvarao za priloge autora koji su snažno podupirali socijalističke ideje. Iz tih razloga u naučnoj javnosti postoji nedoumica ko je, zapravo, prevodilac Marksovog i Engelsovog kratkog klasika, pošto o tome nije ostao zabeležen nijedan pouzdan podatak. Po jednoj pretpostavci preveo ga je pionir socijalističkog pokreta član i saradnik slovenske sekcije Prve internacionale Svetozar Marković. Moguće je da nije potpisao prevod jer su u to vreme protiv njega vođeno više sudskih procesa zbog kritičkih tekstova protiv vlasti koje je objavljivao u svom listu Radenik. Po drugoj pretpostavci, preveo ga je, na Marković predlog, Vladimir Ljotić. Pojedini istoričari, istoriografi i publicisti proširuju spisak imenima Dragiše Stanojevića, Nikole Markovića (čiji prevod Lasalove rasprave „O suštini ustava” jezikom i stilom pomalo sliči prevodu Manifesta) i Novosađanina Đoke Mijatovića (zbog sumnje da je prevodilac ovog tekst bio neki vojvođanski intelektualac tog doba. Mijatović je bio Markovićev i Pavlovićev prijatelja i inače je prevodio Marksove knjige). Eto zadatka i izazova lingvističkim forenzičarima, da otkriju ovu bezmalo vek i po staru tajnu.
Fotografija 4: Sindikalna podružnica pančevačkih štamparskih radnika je 22. februara 1959. godine postavila spomen-ploču na nekadašnju štampariju braće Jovanović, u kojoj je tiskan prvi prevod Manifesta KP
Zanimljivo je da je Pančevac počeo obeležavanje stogodišnjice objavljivanja Manifesta još u poslednjem broju iz 1970. godine, u kome izlazi prvi deo, od 14, feljtona Dragoslava Stefanovića „Slovo o Manifestu”. Ceo Manifest je ponovo objavljen u Pančevcu u 20 nastavaka, od 10. aprila do 21. avgusta 1971. godine. U znak sećanja na ovaj značajan događaj, u Pančevu je 3. i 4. a u Beogradu 5. oktobra 1971. godine, u organizaciji Odeljenja za društvene nauke Srpske akademije nauka i umetnosti i Novinske ustanove „Pančevac”, održan naučni skup „Pariska komuna i srpski prevod ‘Manifesta’ i ‘Građanskog rata u Francuskoj’” (drugog Marksovog dela koje je, uporedo sa Manifestom u Pančevcu, objavljivano u Radeniku pod uredništvom Svetozara Markovića). Na ovom savetovanju radove o raznim aspektima uticaja Pariske komune na međunarodni radnički pokret i prevoda Manifesta u našim krajevima priložili su naučnici iz Ljubljane, Novog Sada, Beograda, Cetinja, Mađarske i Poljske
Naslovna strana reprinta iz 1971. godine
„Neka drkću gospodujući staleži pri pomislu na komunističku revoluciju. Proletari u njoj nemaju ništa drugo da izgube do svoje okove. A dobiće čitavi svet.
Proleteri svih zemalja, ujedinite se!” danaszvuči uverljivije nego ikad ranije.
1 thoughts on “Prvi Manifest komunističke partije na srpskom jeziku pojavio se u Pančevu”