Sigurno da veoma mali broj Kragujevčana zna da su ulice u gradu odmah po završetku Drugog svetskog rada dobile i sledeća imena: Staljinova i Straljingradska, Moskovska, Čehoslovačka, Peka Dapčevića, Edvarda Kardelja, Aleksandra Rankovića, maršala Tolbuhina, generala Koče Popovića, Dubrovačka…
Istovremeno su izbrisani nazivi ulica po imenima svih iz dinastija Obrenovića i Karađorđevića, pa kralja Milutina, cara Nikole, cara Dušana, Ilije Garašanina, vojvode Bojovića, Sokolska, Hilandarska, kneza Danila, vojvode Sinđelića, Stojana Protića, Dositejeva, vojvode Pećanca…
Ovo je samo jedan detalj među hiljadama drugih koji se mogu naći u knjizi „Istorija Kragujevca 1944-1991” koja je upravo izašla iz štampe i čiji je autor poznati istoričar Boriša Radovanović. Na 400 strana ove publikacije „spakovane” su sve relevantne (ali i zanimljive) činjenice iz sveukupnog četrdesetsedmogodišnjeg društvenog života grada. Istraživanje se završava sa 1991-om godinom, odnosno sa najmanjom tridesetogodišnjom distancom, što istoričari uzimaju kao dovoljan period za objektivizovano „suđenje” o prošlosti.
„Čišćenje” ideoloških naloga
U predgovoru autor Radovanović objašnjava da je knjiga nastala „kao plod dugogodišnjeg istraživanja i predstavlja prvi pokušaj da se celovito sagleda prošlost Kragujevca, koji je u drugoj polovini 20. veka igrao važnu ulogu u razvoju Srbije.
On je vreme istraživanja podelio na dva dela: prvi, od oslobođenja 1944. do usvajanja Ustava 1963. i, drugi, od 1963. do raspada Jugoslavije 1991. godine.
Radovanović još kaže:
- Opredeljujući se da čitaocu pružim objektivnu sliku razvoja grada u drugoj polovini prošlog veka, stavio sam sebi u zadatak da istražim arhivsku građu, literaturu i periodiku i da dosadašnja znanja o prošlosti grada proširim i oslobodim ideoloških naboja. Trudio sam se da istražim uzroke i posledice koji su doveli do važnih događaja, a koji su uticali na razvoj grada. To je podrazumevalo korišćenje novog modernog pristupa koji nudi savremena istorijska nauka.
- Na osnovu tih novijih postulata, pokušao sam da otkrijem sve elemente koji definišu ponašanje čoveka u vremenu koje je bilo dinamično, a koje je do sada malo ili nikako bilo predmet istraživanja. Želeo sam, takođe, da dosadašnju literaturu oslobodim pojednostavljenog prikazivanja prošlosti Kragujevca. Koliko sam u tome uspeo – neka sude čitaoci ”, zaključuje autor.
Kao izvore on je koristio fondove Arhiva Jugoslavije i Srbije, a najviše fondove Istorijskog arhiva Šumadije, zatim novine („Svetlost”, „Politika”, „Večernje novosti”), spomenice i almanahe, bibliografije i enciklopedije i više stotina knjiga i publikaciju koje se u nekim segmentima bave delom istorije Kragujevca.
Iz registra imena saznajemo da se u knjizi pominje čak oko 1.200 ličnosti, od kojih je svaka na svoj način imala neku ulogu u gradu u drugoj polovini prošlog veka. Boriša Radovanović je u pripremi knjige o istoriji Kragujevca (koja je njegova petnaesta istorijsko-istraživačka objavljena publikacija) imao tu pogodnost što je ceo radni vek proveo u Istorijskom arhivu Šumadije, bio je i dugogodišnji direktor ove ustanove, pa su mu mnoga dokumenta bila dostupna, a on ih je s velikom ozbiljnošću i elanom izučavao.
Zanimljivo je da je Radovanović po rođenju Banaćanin, gimnaziju je završio u Zrenjaninu, a po završetku Filozofskog fakulteta u Beogradu, grupa istorija, put za poslom doveo ga je u kragujevački Arhiv. Tako je kao „lala” postao najplodotvorniji istraživač prošlosti Kragujevca i Šumadije.
Podsetimo, pre ove knjige, Radovanović je objavio kapitalno delo „Istorija Kragujevca od najstarijih vremena do 1944. godine”, a pisao je i o starim kafanama, istorijskoj baštini Vojnotehničkog zavoda, o Borču kao dragulju Šumadije, Kragujevcu u Prvom srpskom ustanku, o 1.300 kaplara, dobrovoljnom vatrogasnom društvu itd.
Sela postaju deo grada
U „Istoriji Kragujevca 1944-1991” autor prvo obrađuje posleratni period i počinje od puteva i komunikacija i stanovništva. Zatim obrađuje društveno-političko uređenje u svim njegovim segmentima, pa privredu – zanatstvo, trgovinu, industriju (posebno automobilsku, prehrambrenu, mesnu, kože, građevinarstvo), komunalne delatnosti, zdravstvo, prosvetu, socijalnu zaštitu, sport (fudbal, košarku, konjički sport, streljaštvo, boks, šah, biciklizam). I tako sve do 1991. godine.
U rezimeu knjige autor navodi da se u prvom poratom periodu u razvoju industrije posebno izdvaja Fabrika oružja, koja je najpre orijentisana na vojni program, a istovremeno njeni stručnjaci osvajaju proizvodnju lovačkog i sportskog oružja.
Razvoj vojne industrije uticao je na nastajanje drugih grana, naročito automobilske industrije. Izgradnjom nove fabrike automobila grad postaje privlačan za doseljavanje velikog broja ljudi, pa tada sela na obodu grada postaju gradska naselja.
komunalna infrastruktura, posebno sistem vodosnabdevanja i putna mreža, nisu mogli da prate razvoj grada, zbog čega se pokreću veliki investicioni zahvati na tom području.
Otvaraju se i nove osnovne i srednje škole, a zbog potreba za stručnim kadrovima osnivaju se prve visokoškolske ustanove, pa onda i Univerzitet. Istovremeno jača i zdravstveni sistem sa novim ustanovama za pružanje visokospecijalizovanih usluga.
Promene nastaju i u kulturi, osnivaju se nove i jačaju stare institucije, posebno one koje štite kulturna dobra. Razvija se i informativna delatnost, kao i sport, čiji predstavnici postižu vrhunske rezultate.
Ovo je samo pobrajanje poglavlja kojima se knjiga bavi, a u svakom od njih je pregršt podataka, izvornih dokumenata, fotografija, zanimljivosti. U svakom slučaju, nova Radovanovićeva knjiga je najkompletnija publikacija koja „kao na dlanu” prikazuje ceo društveni život grada od rata do 1991. godine.
ULOŽENE GODINE ISTRAŽIVANJA: ISTORIČAR BORIŠA RADOVANOVIĆ
Knjiga „Istrorija Kragujevca od 1944-1991” autora Boriše Radovanovića može se nabaviti u Turističko informativnom centru, Ulica zorana Đinđića 11 (kod nekadašnje robne kuće „Beograd”)
ZANIMLJIVI DETALJI IZ KNJIGE
Posle rata – četiri bioskopa
(Uz sve bitne činjenice o Kragujevcu od 1944. do 1991. godine, u knjizi nalazimo i na niz zanimljivih detalja koji na svoj način govore o prošlosti grada. Prenosimo samo neke od njih)
Školske 1946/47. Učiteljska škola imala je 383 đaka, od njih je deset bilo odličnih, 96 vrlo dobrih, 116 dobrih, 108 je polagalo popravne ispite, a 53 su ponavljali razred.
•
Odmah nakon završetka Drugog svetskog rata Kragujevac je imao pet zdravstvenih ustanova u kojima je radilo ukupno 22 lekara. Dom narodnog zdravlja imao je 17 zaposlenih (5 lekara), Gradska bolnica 120 postelja, 65 zaposlenih (12 lekara), Antituberkolozni dispanzer četiri zaposlena (jedan lekar), Dečja ambulanta 10 zaposlenih (3 lekara), Dečji dispanzer troje zaposlenih (jedan lekar).
•
U Kragujevcu su posle oslobođenja radila četiri bioskopa: „Kragujevac”, „Radnički dom”, „Crvena zastava” i povremeno bioskop u Domu JNA. Godine 1950. filmove je gledalo 499.404 posetioca, a najgledaniji bio je francuski film „Grof Monte Kristo”.
•
„Zlatno doba” kragujevačkog pozorišta počinje 1971, kada je premijerno izvedena predstava „Prozivka za večnost”, po scenariju Dimitrija Tadića, u režiji Bode Markovića. Na 18. jugoslovenskim igrama „Sterijino pozorje” u Novom Sadu nagrađena je Sterijinom nagradom za najbolju predstavu, a noseće uloge igrali su Buda Jeremić, LJuba Kovačević, Sima Erčević, Miodrag Marić, Nemanja Severinski, LJubomir Ubavkić Pendula i drugi.
•
Osim klupskih uspeha više boksera kragujevačkog „Radničkog” bili su državni prvaci Jugoslavije u pojedinačnoj konkurenciji: Stevan Ljubomirović (muva, 1957,1959/60), Nikodije Stojanović (pero, 1958; laka, 1959), Milomir Lazarević (laka, 1958), Slavoljub Sorgić (srednja,1955/56), Dragoslav Jakovljević (polusrednja, 1955,1959,1962; srednja,1958,1960,1963), Dragiša Damjanović (teška 1965), Milun Todorović (polusrednja,1965,1968), Nenad Matejić (teška, 1970,1973/74), Dušan Marković (polusrednja, 1973), Mirko Puzović (poluvelter, 1981,1982,1983, 1985,1987), Velimir Jevtić (srednja,1981), Milivoje Labudović (laka, 1982; poluvelter 1984).
•
Novoizgrađeni gradski stadion (kasnije nazvan „Čika Dača”) svečano je otvoren 6. juna 1957. godine defileom sportista SD „Radnički” i gostiju fudbalera beogradskog „Partizana” i atletičara „Crvene zvezde” i „Partizana”. Pored igrališta i pratećih prostorija sa svlačionicama, stadion je imao biciklističku stazu, modernu atletsku stazu i zimsku salu, a mogao je da primi 23.000 gledalaca.
•
Od male radionice Kluba narodne tehnike „Mihajlo Pupin”, u kojoj su radio amateri izrađivali svoje aparate, 1951. godine stvoreno je preduzeće „Radio elektro”. U početku je proizvodilo delove za detektore, a od 1954. svoju proizvodnju radio prijemnika „Šumadija 54”.
•
Iz zgrade Kragujevačke gimnazije 20. septembra 1945. definitivno je iseljena bolnica i počelo je krečenje prostorija, kako bi ponovo mogle da prime učenike. Na jednom krilu hodnika bilo je instalirano kupatilo sa tuševima koje je služilo za kupanje učenika. Tu je bila i peć za dezinfekciju veša. Redovna nastava počela je 3. oktobra 1945. godine.