Prvi deo (od tri) teksta Miroslava Todorovića o reakcijama etničkih grupa na raspad Austro-Ugarske monarhije i stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca
Pančevo je grad duge istorije i vrlo bogatog etničkog sastava stanovništva. Nalazi se u Banatu, pored Dunava koji predstavlja granicu između različitih geografskih i istorijskih celina, kao i sfera kulturnog uticaja. Lokacija na kojoj se nalazi je često određivala sudbinu ovog graničarskog mesta, pa je njegova liminalnost suštinski uticala na karakter i istoriju grada. I danas je tako bez obzira što u državno-teritorijalnom smislu više nije grad na granici. Panonska nizija se nalazi na velikom raskršću puteva, na mestu gde su se sudarale civilizacije, religije i carstva: to je granica Rimskog carstva i teritorije varvara, mesto gde se susreću uticaji Vizantije i Rima, a dugo vremena su se za prevlast nad ovim prostorom borili Osmansko carstvo i Austro-Ugarska, odnosno Habzburška monarhija.
Danas je Vojvodina u sastavu Srbije, od 1918. godine, zahvaljujući etničkoj dominaciji srpskog življa, raspadu multietničkog Austro-Ugarskog carstva i srpskoj poziciji pobednika u Prvom svetskom ratu. Kao posledica ovako burne prošlosti i danas u gradu Pančevu postoji izražena multietničnost i multikonfesionalnost. Etnički sastav Pančeva čine zajednice Srba, Mađara, Nemaca, Slovaka, Rumuna, Hrvata, Makedonaca, Bugara, Roma, Slovenaca, Jevreja, Bošnjaka, Albanaca i ostalih.
U ovom eseju ćemo pokušati da osvetlimo jedan vrlo bitan i dramatičan period iz istorije grada, kada on prelazi u ruke novonastale slovenske države – Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Dani završetka Prvog svetskog rata i uspostavljanja mira bili su vrlo neizvesni i teški, pre svega iz pozicije mađarske, nemačke i rumunske nacionalne zajednice. Prikazaćemo, na osnovu sačuvanih svedočanstava i istorijskih istraživanja[1], kako su izgledali dani u kojima se povlačila austrijska i mađarska vojska. Tada se formira Srpsko nacionalno veće i Narodna garda, kao institucije koje najavljuju ukidanje i nestanak do tada postojećih državnih organa. Ilustrativan je prikaz Mihovila Tomandla o uništavanju tri velike monografije o Pančevu[2], dve mađarske i jedna nemačka, zbog straha njihovih pisaca i njihovih sunarodnika u čijim rukama su se nalazili od reakcije novouspostavljene vlasti. Zanimljiv izvor informacija predstavlja i dnevnik sreskog lekara Rudolfa Vitigšlagera[3]. Referentno je i poređenje popisa stanovništva iz 1910. i 1921. godine, koje prikazuje ozbiljnije smanjenje broja građana mađarske i rumunske nacionalnosti. Na osnovu analizirane građe ocenićemo kakve je uticaj na etnički sastav grada imala tranzicija Vojvodine po završetku rata 1918. godine.
Kolonizacije u 18. i 19. veku
Posle velike seobe naroda, kada se sastav stanovništva čitave Evrope radikalno menja, za etnički sastav Banata i Pančeva su vrlo bitne kolonizacije naroda iz 18. i 19. veka.
Mapa dela južnog Banata iz 1740. godine
Prvu kolonizaciju, u 18. veku, sprovodi austrijska vlast po oslobađanju od Turaka. O ovoj kolonizaciji Vladimir D. Vukajlović govori u svom radu[4] (izuzetno značajnom za proučavanje života, sastava i rasporeda etničkih grupa u Pančevu):
„General Florimund Klaudije Mersi, oslobodilac Pančeva, pravi planove o isušivanju močvara, o njihovom pretvaranju u plodna zemljišta i o obnavljanju naselja razrušenih ratom dovođenjem nove radne snage. Sve ovo dovodi do bitnih promena u etnostrukturi stanovništva Pančeva, ali i celog Banata, jer se neposredno posle oslobođenja sprovode i prve planske kolonizacije od strane austrijskih vlasti.”[5]
Ova Mersijeva kolonizacija je obuhvatila oko 10.000-12.000 Nemaca i završila se prilično neuspešno, usled loših životnih uslova, razmirica doseljenika i autohtonog srpskog i rumunskog stanovništva, kuge, kao i novog rata s Turskom. Carica Marija Terezija planski naseljava Banat i stvara nova naselja. Potom je i Josif II, ukidanjem anticipacije i izdavanjem Edikta o toleranciji, doprineo procesu kolonizacije ovih prostora. Kako ističe Vukajlović prvo plansko naseljavanje Rumuna započinje u drugoj polovini 18. veka, u vreme formiranja Banatske vojne granice. Dolazak Slovaka se vezuje za period nakon donošenja Edikta o toleranciji (1781). Kolonizaciju Mađara je sputavala austrijska vlast sve do Austro-Ugarske nagodbe (1867), a potom je intezivirana u periodu 1860-1890. Kolonisti su bili „Čango” Mađari koji su formirali jedno novo naselje u blizini Pančeva – Vojlovicu. Doseljavanja Srba, po Vukajloviću, bila su u ovom periodu intenzivna samo u toku velikih ratnih sukoba. Značajne su i međudistriktivne migracije srpskog življa na prostoru Banata, na primer iz Pančeva u okolna mesta ili iz Kikinde u Pančevo.
Doseljavanje Nemaca u Ugarsku u XVIII veku, slika „Schwabenzug” Stefana Jegera (detalj)
U periodu kada je ukinuta Banatska vojna granica, a ovaj prostor stavljen pod ingerenciju Budimpešte, ukinute su povlastice koje su Srbi uživali i pokrenut je proces mađarizacije. „Proces mađarizacije je, pored pomenute protekcionističke politike, predviđao i plansko naseljavanje mađarskog stanovništva i menjanje etno-konfesionalne strukture stanovništva.”[6]
Ovi procesi kolonizacije su direktno menjali demografsko-etničku sliku Pančeva. Opao je broj slovenskog stanovništva, mada su ostali najbrojniji, a porastao udeo Nemaca i Mađara.
Prostorni raspored zajednica
Još jedan zanimljiv aspekat vezan za etničke grupe u Pančevu trebalo bi spomenuti, a to je prostorni raspored nacionalnih zajednica po gradskim naseljima. To je centralna tema Vukajlovićevog rada, pa ćemo se poslužiti njegovim istraživanjem.
„Srbi su i dalje većinom živeli u severozapadnom delu grada (Gornja varoš), a Nemci u jugoistočnom delu Pančeva (Donja varoš). Prema podacima popisa stanovništva od 1910. godine, u Gornjoj varoši je živelo 69,7% Srba, 46,3% Rumuna, 20,9% Nemaca, 45,3% Mađara, a u Donjoj varoši 30,2% Srba, 53,4% Rumuna, 79,1% Nemaca, 54,7% Mađara i 78% Jevreja od ukupnog broja pojedinih nacionalnosti u gradu.”[7]
U ovu sliku treba uključiti tada odvojeno naselje, a danas deo grada, Vojlovicu u kome Mađari i Slovaci čine veliku većinu stanovništva. Takva struktura stanovništva Vojlovice, uz manje promene sastava, održala se do današnjeg dana.
Pravni položaj Pančeva se i posle Prvog svetskog rata nije značajnije menjao, jer su u Vojvodini i dalje važili propisi Zakona o uređenju i samoupravi gradova iz 1886. godine. Pančevo je kao municipalni grad imalo i onu upravu koja je pripadala sreskom poglavaru i velikom županu u županji, pa je ono, pored svoje gradske samouprave, do 30. maja 1925. godine imalo i svog velikog župana. Organi uprave i institucije koji su postojali su prošireni senat, upravni odbor, senat i siročadski sto.
[1] Dr Mihovil Tomandl: Pančevo za vreme Prvog svetskog rata (1914-1918)
[2] Dr Mihovil Tomandl: Uništenje triju monografija u Pančevu posle oslobođenja 1918. godine
[3] Objavljeno u časopisu „Sveske”, 2001.
[4] Vladimir D. Vukajlović: Prostorni raspored etničkih grupa u Pančevu
[5] Ibid, str. 49.
[6] Ibid, str. 65.
[7] Ibid, str. 68-69.
Autor teksta: Miroslav Todorović
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.