Ovo je priča o prvoj crkvi u Kragujevcu, nastaloj pre Stare crkve

Grad Milica

Jedna od činjenica malo poznatih Kragujevčanima tiče se priče o prvoj (pravoslavnoj) crkvi u njihovom gradu, nastaloj gotovo 100 godina pre Stare crkve kneza Miloša, danas najstarije sačuvane građevine u Kragujevcu. Naime, budući da se Kragujevac u dostupnim istorijskim izvorima prvi put pominje 1476. godine u osmanskom tapu-defteru (katastarskom popisu) Smederevskog sandžaka, pretpostavlja se da je prva bogomolja u gradu na Lepenici bila džamija. Nije poznato kada je ona sagrađena, ali je sigurno da je postojala u 17. veku na levoj obali Lepenice, u blizini Kamene ćuprije, najstarijeg kragujevačkog mosta, takođe sagrađenog od strane osmanskih Turaka.

U Bečkom ratu (1683-1699), vođenom između Austrijskog i Osmanskog cartsva, austrijske trupe su ušavši u Kragujevac 1689. godine porušile džamiju, da bi je Turci obnovili već naredne godine (1690), pošto su povratili pod svoju kontrolu prostor Šumadije. Ova bogomolja je nakon toga nazvana Batal džamija. Sa izrazito visokim minaretom predstavljala je jednu od najvećih džamija u Srbiji, uz one u Beogradu, Smederevu i Šapcu.

Sa novim Austrijsko-turskim ratom (1716-1718) Austrijanci još jednom stavljaju Beogradski pašaluk pod svoju kontrolu. Budući da su ga ovog puta držali znatno duže (do 1739, odnosno 21. godinu), odlučili su da najveće džamije pretvore u crkve, dok su one manje bile porušene. I, dok su beogradska, smederevska i šabačka džamija pretvorene u katoličke crkve, s obzirom na njihovu lokaciju (uz Savu i Dunav) i značajan broj katoličkog stanovništva, srpskom življu je dozvoljeno da jedino kragujevačku džamiju pretvore u pravoslavnu crkvu, budući da se ona nalazila duboko u unutrašnjosti zemlje i sa dominantnim pravoslavnim stanovništvom.

Zahvaljujući detaljnom opisu svih pravoslavnih crkava u Srbiji koji je 1735. godine izradio valjevski episkop Dositej Nikolić (jedini primerak ove vredne arhivske građe čuva se u biblioteci Odeljenja za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu), saznajemo da je džamija bila od tesanog kamena i prekrivena crepom, dužine i širine po 7 klaftera (između 13 i 14 metara) i visine „ne može izmeriti se”. Vladika Dositej je zabeležio da je džamija pretvorena u Crkvu Vavedenja Bogorodice 15/26. februara 1724, kada je svečano osveštana. Tom činu prisustvova je pomenuti vladika, kao i mnoštvo naroda. Sveštenici koji su služili u ovoj crkvi bili su pop Radosav i protopop Vule Đorđević, obojica rodom iz krajeva pod turskom vlašću – prvi iz Metohije, a drugi iz „sela Vlasojevići u Skenderiji” (kod Skadra). U doba austrijske vlasti, na levoj obali Lepenice iskopan je šanac, koji je napunjen vodom i utvrđen palisadama, pa je Kragujevac tako postao svojevrsno utvrđenje, u okviru koga je bila i Crkva Vavedenja Bogorodice.

Beogradskim mirom iz 1739. godine Turci su ponovo uspostavili kontrolu nad celom Srbijom, pa je tako i Kragujevac vraćen pod njihovu vlast i ponovo pretvoren u nahijsko središte. Pravoslavna crkva pretvorena je u džamiju, čime je vraćena njena prvobitna funkcija. Nakon Drugog srpskog ustanka (1815) i pretvaranja Kragujevca u prestonicu vazalne Kneževine Srbije (1818), došlo je do iseljavanja muslimanskog stanovništva i Batal džamija je, poput drugih građevina turskih velikodostojnika, postepeno zapuštena. Joakim Vujić je zabeležio 1826. da je Kragujevac varošica sa nekih 500 kuća, koja od turskih građevina ima jednu zapuštenu džamiju i Muselimov konak, kafanu Mule Salina i još jednu tursku kuću. S druge strane, prema svedočenju Jovana Tomića, đaka Kragujevačke gimnazije i potonjeg istoričara i akademika, zidovi i temelji Batal džamije potpuno su porušeni 1885. godine kako bi se na njenom mestu podigla kafana. Ostalo je zabeleženo da su oko džamije ranije živeli Romi muslimanske vere, koji su docnije pokršteni, da bi 1895. bili preseljeni na područje Palilula.

Kameni ostaci Batal džamije kasnije su iskorišćeni za izradu ulaza u Gornji, odnosno današnji Veliki park, dok je čuveni austrijski putopisac Feliks Kanic tvrdio da su od ostataka džamije sagrađeni i noseći stubovi zvonika kragujevačke Nove crkve.

Piše: Nenad Karamijalković
Autor je direktor Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kragujevcu
Fotografija: Predrag Mihajlović Cile
Autor fotografisanog dela (makete) je kragujevački umetnik Milovan Luković
Tagovi:

Ostavite odgovor

Vaša adresa e-pošte neće biti objavljena. Neophodna polja su označena *

Ovo veb mesto koristi Akismet kako bi smanjilo nepoželjne. Saznajte kako se vaši komentari obrađuju.