„Kako sneva otvorenog pogleda, blaženog osmejka, tako Pančevo pozdravlja putnika. Krasni paviljoni, što sačinjavaju izložbu, leže na hladovitom mestu Narodne bašte… zivkajući izviru među lipovim i kestenovim drvećem, ponosito stoje pred publikom posetilaca kao što je zanatlijski, poljoprivredni, paviljon ženskog ručnog rada.” Ovim rečima je u Vodiču izložbe opisana atmosfera u Narodnoj bašti u iščekivanju njenog otvaranja.
Iako je početak jula 1905. godine u Pančevu ostao zabeležen po velikim vrućinama, to nije sprečilo iskusne majstore da oglase završetak radova na izgradnji izložbenih paviljona u Narodnoj bašti, koji su potom fotografisani za razglednice. Za tu namenu, urađena je i specijalna poštanska markica izložbe, koja se zajedno sa razglednicama mogla kupiti i poslati iz pošte koja se nalazila u okviru Upravnog paviljona. Prihod od dopisnica bio je namenjen narodnoj kuhinji.
„Sa punim zadovoljstvom može stupiti posetilac u krasne paviljone; svugde će naći dela marljivih ruku… dovršen je energičan rad od tri godine. Radošću i oduševljeno ga predajemo velikoj publici na ocenu.”[1]
Izložba je zvanično otvorena 15. avgusta 1905. godine u najlepšem pančevačkom parku, Narodnoj bašti, u prisustvu mnogobrojnih zvanica iz privrednog, političkog i kulturnog života. Grad je bio okićen, a povorka zvanica i građana, po završetku svečanog prijema u zgradi Magistrata, kretala se kočijama ka mestu održavanja. Izložbu je otvorio gradonačelnik Pančeva, Adolf Matanović u 11 časova. Potom je organizovan obilazak paviljona, dok je svečani banket za 150 zvanica bio upriličen u novosagrađenom restoranu u 13 časova i 30 minuta. U 18 časova organizovan je koncert pleh muzike u Muzičkom paviljonu, dok je u Ribljoj čardi bio upriličen koncert romskih orkestara.
Muzički paviljon
Riblja čarda
Pored Upravnog paviljona (fotografija 3) u koji se uselila Direkcije izložbe, zbog bezbednosti izlagača i posetilaca privremene prostorije su dobili policija i vatrogasci. Industrijski paviljon (fotografija 4) prikazivao je proizvode metalne i mašinske industrije, saobraćajna sredstva, uređaje za osvetljenje, proizvode drvne, tkačke industrije, industrije prediva, odevne, kožne, hemijske, glinene industrije, industrije prehrambenih artikala, začina i napitaka. Izlagači ovih proizvoda bili su uglavnom kovači, potkivači, bravari i limari iz Pančeva, dok su gosti u okviru navedenog paviljona bili uglavnom obućari iz Segedina, izlagači pomoćnih sprava za poljoprivredu iz Ujpešta, sanke i plugove ponosno su predstavljali gosti iz Banatskog Karlovca, mašine za pletenje žice iz Debeljače, dok su kante za đubre izlagali gosti iz Velikog Bečkereka. Uređaje za osvetljenje predstavile su firme iz Budimpešte, dok su proizvodi koje su izrađivali kovači i kolari bili iz našeg grada. Predmete drvne industrije prikazali su stolari, tapetari, tokari i bačvari, takođe iz Pančeva. Opremu za bilijar izlagali su majstori iz Segedina.
Fotografija 3: Direkcija, pošta i telegraf
Fotografija 4: Industrijski paviljon
U okviru ponude tkačke industrije, bilo je više gostiju nego domaćih izlagača. Dva užara i dva četkara bila su iz Pančeva, dok su damast i platna stigli iz Budimpešte, Novog Sada, Subotice, Brašova. U navedenom paviljonu predstavile su se i fabrike cementa iz Budimpešte, Baje, Arada, Nove Palanke, zajedno sa vlasnicima ciglana iz Pančeva i Starčeva, kao i kamenorescima i grnčarima iz Pančeva.[2]
Od predmeta odevne industrije najviše su bili izloženi proizvodi pančevačkih zanatlija i to šeširdžija, obućara, opančara, čizmara, papučara i krznara. Pored njih, zanatlije su bile iz Banatskog Karlovca, Novog sela, Sefkerina, Velikog Bečkereka, Starog Bečeja, Segedina, Temišvara. Proizvođači papuča došli su iz Budimpešte, dok je midere izložila firma iz Temišvara. Predmeti od kože pravljeni su u Pančevu, dok su galanterijski radnici bili iz Budimpešte, a tašner iz Sombora. Na fotografiji 5 prikazan je spoljni izgled Paviljona kućne radinosti, a fotografije 6a i 6b prikazuju njegovu unutrašnjost. Tu su izloženi i ženski ručni radovi za koje su posebno bile zadužene gospođa Marija Hofman i gospođa Lambreht, kao i učenice Više devojačke škole. U okviru tog paviljona najviše su bile izložene slike, tanjiri, krčazi, statue, amaterske fotografije, ćilimi, tepisi, itd.
Začine, napitke i prehrambene artikle izlagali su iz proizođači iz Pančeva, kao i pekari, poslastičari i proizvođači sirćeta. Salame su stigle iz Banatskog Karlovca, šampanjac iz Pečuja, paprika iz Segedina, sapuni iz Pančeva, dok je fabrika iz Jabuke predstavljala štirak. Iz Pančeva su bili i zubotehničari, štampari, češljari, fotografi, farbari odela i drvenarije, sobni slikari, firmopisci, vajari, tesari, korpari i bušioci bunara. Veliku pažnju privlačili su majstori muzičkih instrumenata iz Budimpešte, Temišvara i Sombora. U okviru industrijskog paviljona, bila je izložena arheološka zbirka vlasnika ciglane Antoana Bahmana.
Fotografija 5: Paviljon kućne radinosti
U okviru Poljoprivrednog paviljona (fotografija 7) isticali su se izlagači iz Pančeva koji su sa ponosom predstavljali vino, rakiju i likere, kao i voće, povrće, vinovu lozu, pirinač, žitarice, pčele, vosak, med, cveće, itd. Gosti u okviru navedenog paviljona stigli su iz Kovina, Starčeva, Banatskog Karlovca, Sakula, Borče, Padine, a bili su prisutni i predstavnici poljoprivrednih škola iz Temišvara i Budimpešte.
Fotografija 7: Poljoprivredni paviljon
Jedna od najlepših izloženih zbirki bila je zbirka leptirova, buba i biljaka, paleontologa Kolomana Lambrehta. Pažnju je u okviru Poljoprivrednog paviljona privlačila i postavka pančevačke Pučke banke koja je prikazivala kvalitet žita i kukuruza po opštinama.
Na fotografiji 8 prikazan je Paviljon šegrta i pomoćnika, koji su se trudili da pokažu svoja umeća i to u domenu stolarskih, bravarskih, kovačkih, krojačkih i obućarskih umeća.
Fotografija 8: Paviljon šegrta i pomoćnika
Udruženje pančevačkih alasa izložilo je svoju zastavu, esnafsku blagajnu i ribarske oznake u okviru Alaskog paviljona (fotografija 9). Ignjac Vajfert je u okviru postavke ovog udruženja izložio vodene, dok je ribar iz Zemuna izložio preparirane ptice, kao neprijatelje riba.
Fotografija 9: Alaski paviljon
U okviru paviljona Vajfertove pivare (fotografija 10) služilo se isključivo točeno pivo. Sa druge strane, u Paviljonu alibunarskog sreza (fotografija 11) bili su izloženi ručni radovi, poljoprivredni proizvodi i proizvodi domaće industrije, dok su u Paviljonu kovačičkog sreza (fotografija 12) svoje proizvode predstavljale zanatije iz Padine, Debeljače, Crepaje, Farkaždina, Jarkovca i Opova. Muška odela, akvarijumi za ribe, kozmetička sredstva, destilatori za ulje, buketi od grožđa, kolska sedišta, bili su samo neki od predmeta u ovom paviljonu.
Fotografija 10: Paviljon Vajfertove pivare
Fotografija 11: Paviljon Alibunarskog sreza
Fotografija 12: Paviljon Kovačičkog sreza
Opština Francfeld (Kačarevo) imala je sopstveni paviljon (fotografija 13) u kojem su izlagali meštani sledećih struka: kolari, tokari, grnčari, mašinbravari, bačvari, krznari, staklari, mlinari. U Paviljonu opštine Mramorak izlagana je presa za grožđe, žitarice i sl. (Plan izložbe i raspored paviljona prikazani su na fotografiji 14). Dovoz i odvoz izložbenih eksponata bio je poveren firmi „Švab i Heler”.
Fotografija 13: Paviljon Francfelda
Fotografija 14: Plan izložbe i raspored paviljona
Program za sledeće dane Izložbe izgledao je ovako:
16.,17., i 18. avgusta predviđena je Skupština južnougarskog učiteljskog udruženja
18., 19., 20. avgusta, svečanost priređuje Streljačka družina
18-22. avgusta predviđeno je osvećenje zastave Zanatlijskog pevačkog društva i koncert Južnougarskog učiteljskog udruženja, izlet Privrednog udruženja Torontalske županije.
20. i 21. avgust: Kongres Južnougarskih zanatlijskih zadruga
21. avgust: Izložba konja
22. avgusta: Izložba rogate marve, svinja i ovaca
23. avgust: Kongres Državnog mađarskog privrednog društva
24. avgust: Putujuća skupština Južnougarskog poljoprivrednog udruženja
25. avgust: Dečija svečanost (u slučaju rđavog vremena odložiće se za 2. septembra)
26. avgust: Konstituišuća skupština Mađarskog plovnog udruženja
27. avgust: Skupština Udruženja mađarskih proizvođača i trgovaca vina
7., 8., 9. septembar: Osvećenje barjaka Dobrovoljnog vatrogasnog društva
8., 9., 10. septembar: Zemaljska izložba živine
8. septembar u 10 časova: Skupština Južnog Karpatskog udruženja
9. septembar u 11 časova: Kongres gradonačelnika
10. septembar u 11 časova: Skupština Južnog ugarskog prosvetnog udruženja
11. septembar: Skupština Zadruge beležnika Torontalske županije
12. septembar: Izvlačenje lozova
13. septembar: Posle podne konjska trka
14. septembar: Zatvaranje izložbe
Narodna bašta uveče je bila osvetljena plinskom rasvetom, a atmosferu su ulepšavali orkestri vojne i romske muzike, predstave za decu, konjičke trke, nadmetanja u raznim veštinama, što se moglo zaključiti i iz programa.
Bilo je nešto više 104.000 posetilaca, a prihodi su procenjeni na preko 115.000 kruna. Na izložbi se predstavilo 713 izlagača, a njih 436 je nagrađeno zlatnim, srebrnim i bronzanim diplomama, odlikovanjima, novčanim nagradama. Spisak nagrađenih izlagača bio je zaista podugačak.[3]
U okviru Vodiča izložbe, posetiocima i izlagačima se preporučivala šetnja po varoši, poseta kulturno-istorijskim spomenicima, Gimnaziji, Muškoj građanskoj i Ženskoj višoj školi, parnom mlinu, Bahmanovoj ciglani, Svilari, tamiškoj obali na kojoj su se okretale lađe… Autor Vodiča ističe da je vredno obići dve crkve u Jabučkoj ulici: „Gornja je zidana u stilu bazilike, toranj joj obaška stoji i divan izgled nam pruža u neizmernu ravnicu, na veličanstveni Dunav, na varoš i gole brežuljke, što se u čitavom redu nižu na severnoj granici Srbije. Pri lepom vremenu, odavde se može videti do Beograda i Zemuna.”
Autorka teksta: Živana Krejić.
Fusnote:
[1] Gečer, B., Kalauz Zanatlijske i poljoprivredne izložbe Pančeva i okoline od 15. avgusta do 15. septembra, Pančevo, 1905. g., str. 3.
[2] Heš, E. (1976). Industrijsko-poljoprivredna izložba u Pančevu 1905.godine, Informator Istorijskog arhiva Pančevo br. 13, str: 37-47.
[3] Heš, E. (1976). Industrijsko-poljoprivredna izložba u Pančevu 1905. godine, Informator Istorijskog arhiva Pančevo br. 13, str: 37-47.
Literatura
1. Gečer, B. (1905), Kalauz Zanatlijske i poljoprivredne izložbe Pančeva i okoline od 15. avgusta do 15. septembra, štamparija K. Vitigšlagera, Pančevo.
2. Heš, E. (1976). Industrijsko-poljoprivredna izložba u Pančevu 1905. godine, Informator Istorijskog arhiva Pančevo 13, str: 37-47.
3. Istorijski arhiv u Pančevu, Fond Narodna bašta, 1905. g. svežanj neobrađen.
4. Đorđević, Č. (2000), Pančevo – sajamski grad. Zajednica književnika Pančeva, Pančevo.
Sledeće subote: Zatvaranje Zanatlijske i poljoprivredne izložbe 1905. godine
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs, www.glassumadije.rs i www.pancevo.city. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja.