Dva najznačajnijia mlina u Kragujevcu svakako su bili ’’Bojadžića mlin’’ i ’’Akcionarski mlin“, oba formirana krajem XIX veka.
Treći parni mlin u Kragujevcu formiran je 1899. godine od strane Vojislava Bunjaka. Ovaj mlin bio je malog kapaciteta, te se Bunjak 1902. godine udružuje sa Arizovićem i tako nastaje parni mlin Arizović-Bunjak, koji je radio sve do početka Prvog svetskog rata.
- Tada je stagnirala proizvodnja i on je faktički prestao sa radom 1912. godine. To je bio mlin solidnog kapaciteta za to vreme, od 30 konjskih snaga i bilo je zaposlena nekoliko radnika. Proizvodnju su obnovili ponovo nakon Prvog svetskog rata i to je trajalo sve do 1941. godine, odnosno do 1945. godine kada je sve to nacionalizovano i kada se formiraju društvena i državna preduzeća. Oni su dakle preteča nekadašnjeg ’’Žitoprodukta’’, kaže istoričar Istorijskog arhiva Šumadije, Predrag Ilić.
Pored ova tri pomenuta mlina u to vreme postojala su još dva veća – mlin Milana Jovanovića Smederevca i mlin Milana Nikolića. Sve su to bili mlinovi koji su se koristili tehnologijom i standardima identičnim kao i u zapadnoevropskim zemljama. Najveći deo mašina za preradu žita u brašno donesene su iz Nemačke, a poštovani su i svi standardi koji su važili u velikim evropskim zemljama.
Početkom XX veka dolazi do novih društvenih promena, odnosno do zatezanja odnosa sa zemljama koje su tada bile u neposrednom okruženju Srbije. Razlog tome bilo je ubistvo Kralja Aleksandra i Kraljice Drage. Naime najveći deo proizvodene hrane Kraljevina Srbija izvozila je na teritoriju Austrougarske monarhije, koja tada odlučuje da istu stopira. A kako je izvoz hrane bio glavini adut srpske Kraljevine, dolazi do ’’Carinskog rata’’.
- Taj Carisnki rat, koji je početkom XX veka obeležio privredu Srbije predstavlja jednu od prekretnica u tom periodu. Zašto? Taj “Carisnki rat“, zvali su ga još i ’’Svinjski rat’’, doveo je do toga da se Kraljevina Srbija mora okrenuti nekim drugim privrednim područjima, tako da je od tadašnjeg izvoza prema severu morala da se okrene izvozu prema jugu. Naravno velike sile koje su odlučivale o mnogo čemu su i tada odigrale bitnu ulogu. Tako da se ta hrana koja je bila glavni element izvoza (prema Austrugarksoj) okreće i Francuska podstiče uvoz srpskih agrarnih proizvoda. Tako srpska hrana završava na teritoriji Otomanske imperije, koja je još uvek držala dobar deo Balkan, a hrana se najviše izvozila preme Solunu, odnosno iz Solunske luke, priča istoričar Nenad Đorđević.
Taj period trajao je nekoliko godina, sve dok se odnosi postepeno nisu stabilizovali i dok nije je zaključen novi ugovor. Ipak zahvaljujući ’’Carisnkom ratu’’, ali i Francuskoj i Ruskom carstvu koji su omogućili izvoz srpskih proizvoda prema zapadu, mlinovi u Srbiji nastavili su da se modernizuju.
Mlinovi nisu imali samo ulogu izvoza, već i važnu stratešku ulogu u pokrivanju vojnih potreba.
- Jedna od najbitnijih figura u razvoju ove industrije bio je general Radomir Putnik. On je zahtevao da se vojsci, koja je u tom trenutku imala na stotine hiljada ljudi, obezbedi kvalitetna hrana. Osnovni element u ishrani tadašnjih vojnika je bio hleb. Čuveni ’’tain’’. General Putnik je video da vojnici jedu relataivno loš hleb, a razlog tome je bio što on nije prošao svu kvalitetnu obradu. Stoga narađuje da se vojnicima pravi ’’tain’’i da se nabavi nakvalitetnije brašno. To je ujedno i jedna od najznačajnijih stvari koja će imati posledice na privredu s početka XX veka, kaže Đorđević.
Vlasnici mlinova su tako počeli da kupuju brašno širom Srbije, ne bi li obezbedili najkvalitetniju hranu za srpsku vojsku. I država je znala da se oduži svojim mlinarima. Pa se tako, u okviru međunarodnih pravnih pregovora, pobrinula da im se nakon Prvog svetskog rata obezbedi odšteta za reparaciju porušenih postrojenja.
Nakon Velikog rata proizvedeno brašno u Kragujevcu nadaleko je namirivalo potrebe stanovništva novonastale države. Tako je svega 1,5 vagon odlazio na potrebe grada Kragujevca, dok se ostatak isporučivao gradovima u okruženju poput: Kraljeva, Vrnjačke Banje, Topole, Gornjeg Milanovca, čak i Novog Pazara. Ali i dalje, u gradove poput: Splita, Sarajeva, Foče…
Presudnu ulogu u daljoj sudbini kragujevačkih mlinova odigrao je Drugi svetski rat, gde umesto vlasnika, mlinovima upravljaju nemački oficiri.
- Ti komesari, formalno-pravno nemačka okupaciona snaga Vermart, ne dira u vlasničke odnose, jer oni posmatraju ovo kao područje okupacije. Tako da su vlasnici formalno ostali isti, ali nisu više imali nikakav uticaj sem što im je Nemačka komanda ispostavljala određeni izveštaj o tome šta se tu proizvodi, ali oni nisu mogli da odlučju ni o čemu. Isplaćivali su ih u okupacionim dinarima, ’’Nedićevim dinarima’’, koji nisu imali neku veliku vrednost. Koristeći tu situaciju iz Drugog svetskog rata, nakon oktobra 1944. godine, novostvrorena država, odnosno režim Josipa Broza Tita, sve vlasnike mlinova proglašavajau za ratne dobitnike, što oni definitivno nisu bili. Koristeći dakle priču da su oni ratni bogataši, u montiranim procesima koji su se dešavali mnogim Kragujevčanima, počevši od Stefanovića, Bojadžića i ostalih, proglašavja ih za saradnike okupatora i oduzima im imovinu, uključujući i mlinove, objašnjava istoričar Đorđević.
Mlinovi tako prelaze u ruke Povereništva za trgovinu i snabdevanje, a kasnije to postaju državna preduzeća, odnosno državno vlasništvo. Ipak, zbog uslova društvenih promena, poput stvaranja velikih državnih preduzeća kao što je to bio PKB, kragujevački mlinovi gube svoj uticaj i danas se vrlo mali broj ljudi uopšte i seća da su mlinovi u Kragujevcu postojali.
Mlinovi su tako na teritoriji Kragujevca radili do ’60-ih, XX veka, kada ih, kao što smo već rekli “potiskuju“ velika državna preduzeća. Zarad potpunosti priče, trebalo bi napomenuti da su i pored razvoja parnih mlinova, u kragujevačkom okrugu i dalje postojale potočare.
Neposredno pred početak Drugog svetskog rata, odnosno 1938. godine u Kragujevcu i okolini su postojale 32 vodenice. Na Sušičkom i potoku i Grošničkoj reci, kao i na Lepenici, odnosnosvuda gde je bilo brzaka. Potočare su radile i nakon Drugog svetskog rata za lokalne potrebe, a životni vek im se završava ’70-ih godina prošlog veka.