Plodno tle Balkana omogućilo je ranu pojavu vodenica koji su svojim kapacitetima uspevale da pokriju potrebe lokalnog stanovništva. Ipak sve češći ustanci i pobune na teritoriji tadašnje Srbije tokom XXVIII preko XIX veka, uticali su na njihov ubrzan razvoj. Vodenice (kao preteče mlinova) uglavnom su se nalazile na zabačenim područjima, u blizini potoka i van glavnih puteva, te su se hajduci i vođe ustanaka često sastajali u njima. Njihov značaj najbolje se mogao videti tokom Prvog srpskog ustanka, a potom i za vreme vladavine Kneza Miloša, gde su vodenice imale ulogu, ne samo mesta na kome se prerađivalo brašno, već i kao ’’alat’’ za sticanje eknomske i političke moći.
Tako se u dokumentima Kneza Miloša može pronaći podatak da je on držao vodenice širom Kneževine Srbije, te da je uz pomoći njih uspevao da kontroliše teritorijama.
Mlinovi dolaze u periodu kada se Kneževina Srbija polako razvija, a nakon uspostavljanja mira. Prodorom uticaja sa zapada dolazi i do industrijskog razvoja.
A industrijski razvoj Kragujevca tekao je uporedo sa industrijskim razvojem Srbije. To je značilo i povećan broj radnika u gradovima koji su postali središte razvoja države. Samim tim povećala se i potražnja za hranom koju više nisu mogle da zadovolje vodenice koje su se nalazile u širem okruženju, već se moralo početi s korišćenjem indstrijski načini proizvodnje brašna.
- Vodenice su postepeno počele da gube onaj uticaj koji su imale. One su i dalje radile, ali za lokalno stanovništvo sela, dok je Kragujevac zbog industrijskog značaja, prvenstveno zbog otvaranje Topolivnice zahtevao kontinuiranu prehranu na svom području, odnosno na teritorji grada. Dakle više nije moglo da se zavisi od toga da li će putevi biti prohodoni da bi se brašno donosilo iz tih vodenica, već je bilo potrebno da se pređe na potpuno industrijski način proizvodnje, kao što je to bio slučaj na zapadu, objašnjava istoričar, Nenad Đorđević.
Tako je prvi parni mlin u Srbiji izgrađen 1850. godine i to u ime Kneza Aleksandra Karađorđevića. Već 1908. u Srbiji je bilo 239 mlinova, od čega 189 parnih i 50 turbinskih u kojima je bilo zaposleno tačno 1009 radnika.
- Kada je reč o kragujevačkom okrugu, te iste 1908. godine bilo je 22 parna mlina sa 56 kamenova koji su mleli kukuruz i pšenicu i tu je bilo zaposleno tačno 100 ljudi. Već 1909. godine postojao je 251 parni mlin, 1910. – 267, 1911. – 263 parna mlina, kaže istoričar Istorijskog Arhiva Šumadije, Predrag Ilić.
Broj staovnika koji je u Kragujevcu rastao uslovljavao je i razvoj mlinova. Jer je Kraguejvac u drugoj polovini XIX veka povećava broj stanovnika na nekih 15 hiljada, a početkom XX veka već na 17 hiljada.
Prvi parni mlin u Kragujevcu osnovan je 1890. godine, 24. avgusta po starom, odnosno 6. septembra po novom kalendaru. Osnovala su ga braća Pavlović-Bojadžić, koji su od potočare na rečici Sušici, došli do parnog mlina.
- Oni su od 1856. godine imali tu potočaru, a 1890. godine su formirali parni mlin koji se nalazio na potezu današnjeg ’’Žitoprodukta’’. ’’Bojadžića mlin’’ je 1890. godine proizvodio 3 tone brašna dnevno, a kasnije – 1928. posle Prvog svetskog rata, za 24 sata mlin je proizvodio 7 tona. Pred početak Drugog svetskog rata, 1930. u njemu je bilo zaposleno 98 radnika. A 17. jula 1945. godine, mlin je konfiskovan, kaže Ilić.
U to vreme, u retkim gradovima poput Šapca, došlo je i do razoja privatnog sektora. Ipak u većini, kao što je to bio slučaj i sa Kragujevcem, dominirala je državna svojina.
- U jednim predratnim novinama je pisalo da sve kragujevačke zanatlije i trgovci koji izgube novac u trci za profitom, završavaju kao majstori ili radnici u Vojno-tehničkom zavodu. Tako da je VTZ predstvaljao jedan od najbitnijih delova razvoja, socijalnog, ali i prvrednog razvoja grada Kragujevca. Naravno, najveći deo radnika Kragujevca koristio je brašno koji su prerađivali mlinovi, a za to doba najbitniji i najznačajniji je bio mlin braće ’’Pavlović-Bojadžić’’. Porodica Pavlović-Bojadžić je sa svojim mlinom definitivno dala jedan impuls kragujevačkoj privredi, iako nisu zavisili od dražve kao što je to bio slučaj sa recimo drugim industrijskim objektima, pojašnjava Đorđević.
Za izgradnju ’’Bojadžića mlin’’ izabrano je posebno mesto na putu između Beograda i Kragujevaca. To je bila jedna od najplodnijih teritorija ne samo u Šumadiji, nego i u centralnoj Srbiji. ’’Bojadžića mlin’’ imao je jačinu od 35 konjskih snaga, što je za to vreme predstavljalo veliku snagu. Zapošljavao je 22 radnika, dok je vrednost mlina iznosila tadašnjih velikih – 350.000 dinara.
Jedan od najmodernijih mlinova u XIX veku Kneževini Srbiji, pa i šire, nalazio se upravo u Kragujevcu. Osnovao ga je Ilija Radović 1895. godine, sagrađen je na 6 spratova i imao je za to vreme neverovatnih 70 konjskih snaga. U njemu je radilo 12 radnika, a gotovo u potpunosti uništen je u velikom požaru 1907. godine, kada su od njega ostali samo zidovi.
- Kada je on izgoreo te 1907. godine, grupa kragujevačkih akcionara (njih 11 mahom trgovci), otkupila je to zemljište i ostatke građevina i oni su 1911. formirali Akcionarski mlin. Ovaj mlin je imao 1895. kada je sagrađen, 12 radnika i kapacitet od 350 hiljada kilograma, dok je 1917. godine imao 15 zaposlenih radnika i kapacitet od 600 hiljada kilograma, kaže Ilić.
Za razliku od mlina braće Pavlović-Bojadžić, Akcionarski mlin je imao mnogo manje radnika, ali je zato imao najsavremenije mašine tog doba uvezene iz Nemačke.
- Kod Akcionarskog mlin, koji je nažalost srušen tokom bombardovanja u Drugom svetskom ratu, bitno je da se napomene da je bio vrlo moderan i izgledao je kao jedna višespratna zgrada. Bio je veoma moderan i imao je u prizemlju jedan bazen za potrebe hlađenja mašina koje su prerađivale žito u brašno. Tu su Kragujevčani imali priliku da se ( možemo reći kao na jednom od prvih zatvorenih bazena), za malo novca okupaju, za dinar ili dva. Akcionarski mlin se nalazio u cenru grada na prostoru gde je sada Fontana, na trgu Narodnog fronta, preko puta ’’Socijalnog’’ i to je možda razlog što su ga zvali i ’’Socijalni mlin’’, objašnjava istoričar Đorđević.
Koji su još mlinovi postojali na teritotiji Kragujevca i kako su kragujevački mlinovi hranili srpsku vojsku, ali i Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, pa potom i narod SFRJ-a, pročitajte u drugom delu teksta koji će biti objavljen 26.09.2024. godine.