Posle oslobođenja Srbije 1815. godine, u Miloševoj kneževini živi preko 2.000 Jevreja, od čega 1.500 u Beogradu, a ostali počinju da naseljavaju i ostale srpske gradove i varoši. Posle sticanja nezavisnosti, a bilo ih je i u turskom periodu, mahom Sefarda, kragujevački Jevreji bili su trgovci, zanatlije, lekari i činovnici.
Josif Šlezinger iz Osijeka radio je još od 1829. godine, prvo u Šapcu, kao učitelj muzike dece Jevrema Obrenovića, a potom u Kragujevcu postaje prvi kapelnik novoosnovane vojne muzike. Kragujevac kao Miloševa prestonica 1834. godine ima oko 2.500 stanovnika, a kompletnu trgovinu u njemu „drže” Cincari i Jevreji.
Kada Miloš iz inostranstva poziva jevrejske zanatlije za poslove koji nedostaju u nerazvijenoj Srbiji, poput vojnih šnajdera ili kožara, u Kragujevac se mahom doseljavaju nemački Jevreji – Aškenazi.
Knez im je dao i jednu svoju zgradu za vršenje verskih obreda (na mestu današnjeg „Zastavinog” solitera), a postojala je i ideja da se podigne i sinagoga, ali je njeno podizanje kasnije realizovano u Beogradu.
U spiskovima rođenih Kragujevčana tog doba nalaze se jevrejska imena, poput Jakova Jozefovića. Iz Novog Sada 1864. godine sa familijom dolazi u Kragujevac i tu ostaje moler Berhard Hohner.
Njegov sin David, lekar i komandir sanitetskog odeljenja i učesnik srpsko-turskih ratova 1876-1878. godine traži „prijem u srpsko državljanstvo” i kao uglednom vojniku njegovoj „molbi je udovoljeno”.
Radnja porodice Judic u Kragujevcu, Foto: Jevreji u Kragujevcu – Privatna arhiva
Kragujevački list „Potpora”, koji izlazi s kraja 19. veka, u svojoj rubrici „Oglasi” donosi obilje podataka o aktivnostima kragujevačkih Jevreja. Trgovinom gotovim odelima i štofom bave se Demajo i drug, Najman drži stovarošte gotovih odela, J. Brajner vrši opravke patosa, nameštanje peći i druge radove, Avram Mešula, trgovac, prodaje srećke klasne lutrije, Moša Konfortije („Srbin Mojsijeve veroispovedi”) je vlasnik trgovine „Veliki Luvr”, a M. Najman trgovine i fabrike muškog i dečijeg odela.
Kao dobrotvora i priložnika i aktivnih učesnika kragujevačkog društvenog života u „Potpori” se javljaju imena Đorđa Brajmera, Benjanima Demaja, Haima Pinkasa, krojača, dr Krumera, Ignjaca Davida i Rubena Mešule. Izvozne radnje poljoprivrednih proizvoda držali su Leopold Feferman, David Brakfeld i Ilija Licikas.
Po izgradnji železnice carinsku i otpremničku službu vršio je Miša Alkalaj, dvorski fotograf O. Lecter 1893. godine fotografiše sve učenike svih kragujevačkih škola, a doktori David Rozenberg i Stevan Siber su lekari u kragujevačkom i lepeničkom srezu i okružni fizikusi.
Broj Jevreja u gradu početkom 20. veka toliko je narastao da su 1906. godine formirali Jevrejsku veroispovednu opštinu Kragujevac.
Kragujevački Jevreji, kao rodoljubi i patriote, aktivno učestvuju u balkanskim i Prvom svetskom ratu (poginuli su Jaromir Feliks, Solomon Alkalaj, Kosta Kolender), a vojni lekar dr Noah Šnerson (po čijem se sinu Josifu danas zove jedna ulica u naselju Bagremar) nosilac je „Albanske spomenice”.
Između dva rata Jevreji u Kragujevcu drže manufakture, trgovačke radnje i galanterije, magaze, prodavnice pomodne robe, garderobe i obuće, sitničarnice, trafike, bazare, špediciju, staklare i radnje sa porcelanom, a takođe trguju i sa hranom i pićem, životinjama, metalnim proizvodima, svime i svačim – sem oružjem.
Istorija Kragujevca kao poznate i ugledne trgovce iz međuratnog perioda beleži članove jevrejskih porodica: Alkalaj, Demajo, Demajorović, Eli, Judić, Konfino, Mešulan, Moric i Feferman.
Poznati gradski lekar je hirurg Moša Eli, kao i njegov brat vojni doktor David, Anton Gajger je časovničar, Emanuel Pinkas fudbaler „Radničkog”, a kragujevački jevrejski veroučitelj je Jehuda Mačoro, majstori Pavle Jungović, Rafail Samarin, Branislav Šalamon, Leon Cirger, Ivan Rajter…
Svoj hram, u privatnoj kući, imali su u Dušanovoj (danas Nikole Pašića) ulici. Imali su i svoju parcelu za sahrane na Varoškom groblju. Stupali su u mešovite brakove sa Srbima i Srpkinjama.
Do dolaska nemačkih okupatora u Kragujevcu, kao industijskom i kosmpolitskom gradu, nije postojao antisemitizam. Odmah po dolasku Nemaca u grad naređeno im je da moraju da nose žute trake. Većina muškaraca stradali su prilikom streljanja 21. oktobra 1941. godine, dok su njihove porodice, žene, deca i starci likvidirani na zloglasnom stratištu, beogradskom logoru „Sajmište”.
Naređeno im je da se 13. januara 1942. godine sa ličnim prtljagom pojave na lokaciji stare Opštine (preko puta pijace) i odatle su sprovedni u smrt. Specijalno obučena ekipa za to došla je iz Nemačke i na „Sajmištu” su poubijani svi pohapšeni srpski Jevreji (kao i oni iz ostalih okupacionih zona koji su spas potražili u Srbiji), u kombiju napravljenim za tu priliku, gde su ljudi trovani izduvnim gasovima.
Imena kragujevačkih Jevreja nalaze se na i na stratištima Banjice, Kapislane (oni koji su se skrivali i hapšeni u toku rata), Zemuna, Stare Gradiške ili pored njih stoji odrednica: sudbina „nepoznata”. Ima i onih koji su poginuli u borbama protiv Nemaca i ljotićevaca, poput Josifa Klausa i Josifa Šnersona, a samo mali broj njih je preživeo rat i logore, kao što je slučaj sa Leonom Alkalajem, vlasnikom trgovine „100.000 košulja” ili Mišom Urielom Buki Judićem, koji je preminuo u Kragujevcu 1979. godine.
Mali broj Jevreja iz Kragujevca i okoline koji su preživeli holokaust mahom su se posle Drugog svetskog rata odselili u Izrael i Ameriku.
Uriel Buki Judić (preminuo 1979. godine) sa porodicom Foto: Jevreji u Kragujevcu – Privatna arhiva
Posleratni istorijat Jevreja u Kragujevcu mahom je vezan za rad Društva srpsko-jevrejskog prijateljstva (osnovanog 1989. godine) i dve značajne ličnosti u njemu: Zoltana Holendera (koji je posle pola veka pronašao svoju porodicu u SAD), poreklom iz gradića u Oršavi u današnjoj Ukrajini, preminulog 1996. godine, i Teodore Zam Milosavljević, rođene u Somboru, koja je u Aušvicu preživela i doktora Mengelea, a u Kragujevac se doselila 1990. godine, kod ćerke Branislave i koja je preminula 2014. godine.
Unuk Zolatna Holendera – Filip poznati je kragujevački fudbaler, donedavno napadač „Partizana”a sada člana „Vašaša” i mađarske reprezentacije.
Pravednici iz Šumadije
Istorijat i sudbinu kragujevačkih Jevreja opisali su u svojoj knjizi „Jevreji u Kragujevcu”Staniša Brkić (1950 – 2013) istoričar Muzeja 21.oktobar i Milomir Minić (1935 – 2016) dokumentalista kragujevačkog Narodnog muzeja. Knjiga je 2010. godine dobila nagradu godišnjeg konkursa Saveza jevrejskih opština Srbije.
– Staniša Brkić i Milomir Minić učinili su ono što je za jevrejsku zajednicu u Srbiji, ali ne samo za tu zajednicu, veoma važno, obnovili su pamćenje i sećanje na poznate kragujevačke jevrejske porodice kojima bi se bez ove dokumentovane istorije vremenom najverovatnije zatro svaki trag, ali i na one hrabre i časne Srbe „pravednike”, koji su po cenu zaprećene smrtne kazne krili Jevreje, istakao je tada na dodeli nagrade naš poznati književnik Filip David, koji po majci Rozi Judić-David vodi poreklo iz porodice kragujevačkih Jevreja iz Palilula Judića.
David je za Brkićevu i Minićevu knjigu „Jevreji u Kragujevcu” napisao i pogovor. Recenzenti knjige su Ričard Berengarten, profesor iz Kembridža, istoričar Boriša Radovanović, profesor Željko V. Zirojević i Spomenka Kovačić-Gužvić, istoričarka umetnosti.
Knjiga „Jevreji u Kragujevcu” opisuje i nabraja ljude koji su u Kragujevcu i okolini spašavali Jevreje i članove njihovih familija rizikujući smrtnu kaznu za sebe i svoje porodice, poput beogradske familije Milutinović, Đonovića iz Donje Crnuće, Mladenovića i Kovanovića iz Batočine, Stefanovića, Milićevića i Jocića iz Kragujevca, Pavlovića iz Lapova, Mihajlovića iz Levča…
Medalja pravednika za porodicu Đonović iz Donje Crnuće Foto: Jevreji u Kragujevcu – Privatna arhiva
Prema podacima Jevrejskog istorijskog muzeja do 2006. godine – medalju pravednika primilo je 124 državljanina Srbije.
Naslovna fotografija: Čuveni hirurg dr Moša Eli (u sredini) sa kolektivom kragujevačke bolnice 1935. godine Foto: Muzej zdravstvene kulture UKCKragujevac
