Na Svetu Petku (27.oktobar) davne 1853. godine u Kragujevcu su, uz prisustvo kneza Aleksandra Karađorđevića, i pod rukovodstvom francuskog topolivca Šarla Lubrija, izlivena četiri topa i dve haubice, čime je zvanično počela sa radom Topolivnica, najstarije industrijsko preduzeće i prva fabrika naoružanja u Srbiji i na Balkanu, što je “urbi et orbi” bilo obznanjeno artiljerijskim plotunom i, kako su hroničari zabeležili, prigodnom proslavom.
Koreni vojne industrije vezju se, međutim, za ime kneza Miloša Obrenovića i njegove napore da Srbija započne sopstvenu proizvodnju vatrenog oružja. Prema njegovim upustvima 1833. godine osnovana je prva livnica pod nazivom „Amidžina topolivnica”. Za njeno osnivanje pored kneza, najzaslužniji je bio Sima Milosavljević-Paštrmac, koji je podneo čitav teret. U livnici su na jako primitivan način, pomoću jede furune, nekoliko kalupa i sprava liveni topovi. Topljenje gvožđa je trajalo dugo što je prilično usporavalo proces proizvodnje. Prema nekim procenama u ovoj Topolivnici izliveno je, do abdikacije kneza Miloša 1839. godine, 18 topova. U istorijskim beleškama stoji da je najbolji topolivac bio majstor Vasa Jovanović.
Prekretnica za grad na Lepenici je bila odluka najvišeg Državnog saveta da se Topolivnica podignuta 1848. na Vračaru preseli u Kragujevac, iako u tom trenutku nije ispunjavao ni jedan uslov. Po svemu sudeći, tome su doprineli tradicija i dovoljna udaljenost od važnih komunikacija, kao i postojanje Arsenala za popravku ručnog oružja. Od 20. novemba 1850. praktično počinje industrijska era za ovaj grad.
Od 1836. započeo je svoj rad i Arsenal – za popravku ručnog oružja, i na tim poslovima bilo je angažovano 20 majstora. Za potrebe Arsenala, 1841. godine podignute su dve nove zgrade – kovačnica i bravarska radionica, pored puškarnice.
- Za lokaciju Topolivnice odabran je prostor na desnoj strani Lepenice, udaljen oko 300 metara od reke, između Gospodarevog i Metinog brda, na mestu gde se nekada prostirao Arsenal. Građevinski radovi si počeli 1851. i trajali naredne dve godine. Gradili su je vešti nemački zidari. Autentična zgrada Topolivnice nije sačuvana, ali mnogi elementi ugrađeni su u novu zgradu, čiji je projektant bio Todor Selesković. Ta zgrada i danas postoji i u nju je smešten muzej „Zavoda crvena Zastava”, kaže istoričar Boriša Radovanović, dodajući da je Državni savet odobrio za to kredit u visini od 150.000 groša, a Načelstvo okruga Kragujevačkog obezbedilo je 36.751 groša za podizanje neophonih zgrada za Topolivnicu.
On dalje objašnjava da kragujevačka oružarnica, kako se po istrojskim izvorima prvobirtno nazivala Topolivnica, nije mogla početi s redovnom proizvodnjom zbog nedostatka kvalifikovane radne snage. Oružarnicom je prvo upravljao belgijski fabrikant Lišos, ali samo šest nedelja jer ga je smrt pretekla. Iza toga dolazi Šarl Lubri iz francuske fabrike topova „Dous”. Njegov pomoćnik je bio naš školovani artiljerac Petar Protić-Dragačevac koji je preuzeo Lubrijev posao nakon njegovog povratka za Francusku. On se založio i za izgradnju artiljerijskog strelišta podno Gospodarevog brda.
Da bi bio zaokružen proces livenja, pored Topolivnice podignuta je radionica za proizvodnju lafeta – vojnih kola. Počela je s radom 1854., kada i Pirotehnika – laboratorija za proizvodnju topovske i puščane municije. Do kraja te godine izliveno je ukupno 46 komada vojnog oruđa. Budžet vojne fabrike naredne godine narastao je na 253.549 groša, ali je i dalje ostao kamen spoticanja neadekvatna radna snaga.
Na predlog Šarla Lubrija otvara se zanatlijska škola. Istovremeno počinje osiguranje radnika i njihovo materijalno obebeđenje u slučaju bolesti i smrti. Formira se bolesniča kasa i radnički fond.
Vremenom kapaciteti fabrike su se širili, ali nije uvek postojao kontinuitet u radu zbog nedostatka sirovina, spoljnih uticaja, persnalnih promena kao i oprečnog mišljenja vrha po pitanju daljeg razvoja ovog industrijskog preduzeća tvrdi istoričar Radovanović u svojoj knjizi „Istorija Kragujevca”.
Od 1855. do 1860. nastupila je kriza u razvoju Vojne fabrike. Za prvog fabričkog inženjera 1855. postavljen je Antonije Petrović koji je bio zadužen da pravi predračune za sve metalne proizvode izrađene u fabrici, a mehaničar Delurs konstruisao je novu parnu mašinu od šest konjskih snaga.
- Godine 1860. donete su dve značajne uredbe kojima je regulisan pravni položaj vojne industrije u Kragujevcu. Prva je Uredba o državnoj oružarnici i druga Uredba o državnom glavnom Arsenalu, kojima su ovi vojni objekti stavljeni u rang okružnih načelstava i neposredno pod Glavnu vojnu upravu. Ovim pravnim aktom kragujevačka vojna fabrka dobila je naziv Oružarnica, objašnjava Boriša Radovanović.
U Kragujevcu 1859. izlivena su prva crkvena zvona, organzovan prvi vatromet u Srbiji i napravljena su prva laka kola za kneza Miloša Obrenovića.
Vojna fabrika je 1863. zapošljavala 620 radnika. Prerađivali su 1.000 stranih pušaka i proizvodili 50 topova sa celokupnim priborom. Odeljenje Aartiljerijske uprave u Kragujevcu 1871. činilo je sedam celina sa detaljnom podelom rada: Topolivnica, Lafetnica, Puškarnica, Čaurnica, Laboratorija- fišegdžinica za pravljenje fišeka za puške, Arsenal, Stragaritska barutana.
U međuvremenu, preorjentisali su se i za izradu municije, programom za proizvodnju alatki za obradu drveta i kože, raznih vojnih vozila, zatim amova za zaprege, oficirska, konjička i tobdžijska sedla, samara za brdsku artiljeriju… Oformili su i četkarske radionice, koje su godišnje isporučivale 25.000 različitih vrsta četaka, kao i užarsku radionicu za fina užad i brodske konopce.
Od 1925. do 1928. godine zida se kod stare Miloševe crkve, upravna zgrada Vojnotehničkog zavoda, gde se i danas nalazi. Ova zgrada će gradu dati pečat industrijskog grada. Izgrađena je kao kasicistička palata, koja ispod centralnog kubeta ima sat ukrašen ljudskim figurama.
Godie 1928. kapacitet Vojnotehničkog zavda je bio 200 pušaka za osam časova, zahvaljujući mdernizaciji proizvodnje. Zavod je bio u stanju da izrađuje, prepravlja i popravalja sve vrste pešadijskog naoružanja, svih vrsta topova i bacača, izrađuje automobilske delove za sve vrste kola, zatim sav oružani, jahaći, tovarni i zaprežni pribor.
Za vreme Drugog svetskog rata proizvodnja iz zavoda je dobrim delom iseljena, zbog okupacije. Radila je bez predaha jedino radionica za popravku vojnih vozila – do oslobođenja Kragujevca 1944. i njom je rukovodio kapetan dr Kap. Prema nepotpunim podacima iz 1942. iz Zavoda je otpremljeno 568 vagona mašina i drugog materijala, a hale porušene od strane Nemaca i demontirana električna centrala i srušena dva fabrička dimnjaka.
- Posle Drugog svetskog rata došlo je do obnove industrijskih i privrednih preduzeća i društva, zabelešen opšti privreni polet koji je išao linijom progresivnog uspona, konstatuje istoričar Radovanović.
