Kragujevac – Od grada stradalnika do ponosa Šumadije

Naši istoričari, bilo da pripadaju revizionističkoj ili ne struji istoriografije, slažu se u jednom da Jugoslavija (od SHS do SCG), kao ni Srbija posle Prvog svetskog rata, nemaju svoju sistematizovanu istoriju. Kragujevac je, što se toga tiče ovo pitanje „prebrinuo“ jer je iz štampe nedavno izašla knjiga istoričara Boriše Radovanovića „Istorija Kragujevca 1944-1991“.

U posleratnoj istoriji grada autor obrađuje vreme od 21. oktobra 1944. godine i oslobođenja Kragujevca od strane partizana i crvenoarmejaca do 1991. godine i raspadanja Jugoslavije. Taj period deli na dva dela. Prvi obuhvata oslobođenje, obnovu zemlje, raskida sa SSSR-om, pripremni period za samoupravljanje (društveni eksperiment ne samo u istoriji naše zemlje već čitavog sveta), „traženje novog puta“ posle sukoba sa „prvom zemljom svetskog komunizma“, pa do donošenja Ustava iz 1963. godine. Drugi period je od Ustava iz 1963. godine do krvavog kraja SFRJ.

• To je bio kraj sistema koji je vladao u našoj zemlji i posle njega nastupaju sasvim drugačije političke i društvene okolnosti – kaže Boriša Radovanović.

Poseban deo posvećen je crkvi koja je u ovom vremenu bila progonjena, ali je Šumadijska eparhija sa sedištem u Kragujevcu osnovana u to doba, 1947. godine (na čelu sa vladikom Valerijanom). Po Radovanoviću je privreda najvažnija oblast.

• U njoj je bio upošljen najveći broj stanovnika i ona je nosila grad u njegovom razvoju. Druge oblasti nisu mogle da se razvijaju ako ona nije bila jaka – smatra on.

A, bila je jaka. Kragujevac je u tom periodu doživeo ekspanziju. Pojavom automobilske industrije, pored već postojeće vojne, koja je bila najznačajnija do tada i „nasleđena“ je iz ranijih perioda, nastaje privredna grana koja je uposlila preko 30.000 ljudi. To je uticalo na ne samo na nastajanje rubnih delova grada već i njihovo spajanje sa samim jezgrom i urbanom celinom. Kragujevac raste, dobija sasvim drugi izgleda i počinje da živi drugačijim, ne više čaršijskim već gradskim, urbanim načinom života.

Po završetku rata u Kragujevcu je bilo samo 22 lekara raspoređenih u Domu narodnog zdravlja, Gradskoj bolnici, Antituberkuloznom dispanzeru i Dečijoj ambulanti i Dispanzeru. U periodu od 1944-1991. godine zdravstvo se razvija, nastaje Dom zdravlja, potom KBC (Kliničko-bolnički centar) iz kojeg nastaje današnji UKC (Univerzitetski klinički centar) kome gravitira dva miliona pacijenata iz ovog dela Srbije. Niču nove ustanove kulture, pored pozorišta koje je postojalo (obnavlja svoj rad i doživeće u ovom periodu svoje „zlatno doba“) i biblioteke javljaju se po prvi put institucije koje štite kulturna dobra: Narodni muzej, Istorijski arhiv, Zavod za zaštitu spomenika kulture. Osniva se ustanova Spomen park 1953. godine što je po Radovanoviću veoma značajno jer je Kragujevac veliki stradalnik i neophodno je sistematizovano baviti istraživanjem tog perioda i zločina.

Zvuči neverovatan podatak da je Kragujevac, koji je u to vreme imao nešto više od 25.000 stanovnika, 1950. godine imao četiri bioskopa: „Kragujevac“, „Radnički dom“, „Crvenu zastavu“ i povremeno baštu Doma JNA, a samo te godine skoro pola miliona ljudi (tačno 499.404 gledalaca) je pratilo filmske projekcije u njima. Najgledaniji je bio francuski film „Grof Monte Kristo“.

Bum doživljava i sport, fudbaleri „Radničkog“ u dva navrata prvoligaši su u onoj velikoj Jugoslaviji (podiže se Gradski stadion: „Čika Dača“), bokseri su najpopularniji građani u regionu Šumadije (Sorgić, Ljubomirović, Jakovljević Babea (zbog koga je osnovano takmičenje „Zlatna rukavica“, Matejić, najtrofejniji Mirko Puzović, Labudović…) prvaci zemlje i pojedinačno, rvači više puta ekipni prvaci SFRJ, strelci koji imaju tradiciju još od pretprošlog veka, košarkaši koji su igrali u Prvoj saveznoj ligi…

U zemlji je postojala jedna partija, kao jedini centar moći i iz sistema koji je ona nametnula, proistekla je čitava naša društvena stvarnost i istorijska realnost.

• Sve odluke koje su donošene prolazile su kroz Komitet. Pa, i danas, iako ne živimo u ideologizovanom društvu i jednopartijskom sistemu, ljudi jasno vide da se sve odluke donose na jednom i sa jednog mesta – zaključuje on.

Radovanović je i ovom knjigom želeo da skrene pažnju na značaj Kragujevca.

• To je veliki grad i na izvanrednom geografski položaju. Ima velike mogućnosti za dalji razvoj. Kragujevačka istorija je burna i zanimljiva, ali on kao grad nije u našoj istoriografiji dobio ulogu kakvu zaslužuje. Šumadija je centralna srpska oblast, srpski „Pijemont“. Oba ustanka počela su baš ovde. U Kragujevcu nastaje novovekovna Srbija, država i sve njene ustanove i institucije, a on ni ranije, kao ni danas u našoj zemlji nema ulogu koju bi morao da ima – podseća Radovanović za kraj.

Na pitanje da li će kao istoričar obraditi i najnoviji period istorije grada, od 1991. godine do danas: SRJ, SCG, ponovnu samostalnost Srbije i Kragujevca u tim relacijama, on galantno to prepušta mlađim kolegama na „obradu i istraživane“.

Vojvođanin posvećen istoriji Šumadije

Profesor istorije i arhivski savetnik Boriša Radovanović (71) rođen je u banatskom Ravnom Topolovcu. Čitav svoj radni vek proveo je u Istorijskom arhivu Šumadije u Kragujevcu. Objavio je više knjiga, monografija, naučnih radova i istraživanja o Kragujevcu i Šumadiji, između ostalih: „Stari Kragujevac“, „Borač dragulj Šumadije“, „Istorijska i umetnička baština Vojnotehničkog zavoda u Kragujevcu“, „Kragujevac u Prvom srpskom ustanku“, „Kafane starog Kragujevca“, „Poslednja odbrana Srbije – Legenda o bataljonu 1.300 kaplara“, „Parlamentarna istorija Srbije u 19. veku“, „Istorija Kragujevca – od najstarijih vremena do 1944. godine“, „Ogledi iz arhivistike“… Jedan je od osnivača naučnog časopisa „Šumadijski anali“.

piše: Zoran Mišić za list Danas