Spomen park “Kragujevački oktobar” kao organizator i Centar za izgradnju mira kao jedan od partnera, povodom Međunarodnog dana sećanja na žrtve holokausta pripremili su različit različit program, izložbe, javna izlaganja, promocije knjiga, razgovori… Sve, velikom snegu i neraščišćenim kragujevačkim ulicama, u prisustvu velikog broja posetilaca, događalo se juče (petak, 25. januar) u Spomen parku „21. oktobar“.
Glas Šumadije prenosi izlaganje Gordane Jocić, aktivistkinje Centra za izgradnju mira:
Pre mesec dana, na jednoj proslavi, vođen je razgovor o nemaštini u kojoj se Srbija danas nalazi. Domaćin proslave, visoko obrazovan inžinjer, za krivce ekonomske depresije označio je svetsku zaveru Jevreja, koristeći poznate priče i stereotipe, koje ne bih sada navodila, jer ih svi dobro znamo. Na proslavi su bila prisutna njegova deca, jedno od dvadeset jedne, drugo od dvadeset pet godina koji su želeli da se uključe u diskusiju, ali kako nisu imali nikakve kontakte sa Jevrejima, a ni naročita znanja o njima, razgovor su skrenuli na temu Roma. Tu je već svako od prisutnih imao šta da kaže. Razgovor je uglavnom vođen o karakteru romskog naroda, kroz poznate stereotipe proistekle, između ostalog, i iz rasističkog teksta klasika srpske etno psihologije Vladimira Dvornikovića. Treba reći da su gosti bili uglavnom univerzitetski i srednjoškolski profesori i radnici. Usledio je razgovor o homoseksualcima. Zapravo, nedostajala je samo priča o komunistima i mentalno bolesnima, pa da se kompletira fašistički diskurs o svim žrtvama fašističkog omalovažavanja i dehumanizacije Drugog i drugačijeg, koji je, inače, i stvorio holokaust, genocid kao i druge velike zločine.
Zašto ovo pominjem na početku priče o Jasenovcu? Zato što želim da istaknem da tema holokausta ne samo da nije izgubila na aktuelnosti, nego, sudeći po ovom razgovoru, izgleda da skoro ništa što smo u proteklih 73 godina uradili, nije uticalo na razmišljanje nekih, sasvim običnih ljudi, među kojima je lako i danas pronaći one sa fašisoidnim mišljenjem, koji će se gaditi nad Drugim. Otuda je lako objasniti kako je u devedesetim godinama dvadesetog veka moglo da se dogodi da kragujevačka četa „Sivih vukova“, čiji su članovi u proseku imali oko 30 godina, dakle oni koji su odrasli uz priču o ratnom zločinu u Kragujevcu oktobra 1941. godine, budu počinioci novog ratnog zločina u Bosni i Hercegovini, te da se, tokom devedesetih ponovo formiraju mučenički logori (Begejci ili Lora, na primer). Kada na to dodamo pravac kojim se danas deli Evropa, to jest ojačali populizam, sva desna skretanja osovine Italija-Mađarska-Poljska i civilizacioni sukob sa migrantima postaje još jasnije, na kakvoj se niskoj tačci razumevanja i trpeljivosti među različitima, danas nalazimo.
Stoga me je na početku istraživanja šta se danas radi sa ciljem približavanja savremenicima višeslojne, traumatične teme Jasenovca, posebno interesovalo ko to radi i na koji način. O tome govori ovaj rad.
Odbor za Jasenovac Srpske pravoslavne crkve samo je deo većeg broja aktivista koji se, sa srpske strane, bave negovanjem kulture sećanja na Jasenovac. Pre svega tu su država, njena ministarstva, poput Ministarstva spoljnih poslova, koje je pokrenulo poseban projekat (svakako ne jedini ni jedinstven) protiv revizije činjenica o Jasenovcu. Upravo je Ministarstvo spoljnih poslova Republike Srbije iniciralo nedavno u javnosti pominjano snimanje filma o Jasenovcu koga bi režirao slavni srpski reditelj Emir Kusturica i u koga bi, prema pisanjima medija, Vlada Srbije uložila 20 miliona evra. I do sada je bilo sličnih inicijativa, ne baš sa Kusturicom, (prva ponuda za scenario, pričalo se, ponuđena je Stivenu Spilbergu 2008. godine), ali su sve ostale mrtvo slovo na papiru. Ta priča oko potencijalnog Kusturicinog filma o Jasenovcu događala se naporedo sa promocijom knjige „Jasenovac – Aušvic Balkana – ustaška imperija okrutnosti“ izraelskog istoričara Gideona Grajfa, direktora Međunarodne ekspertske grupe GH 7 protiv revizionizma u istoriji, koji je bio i glavni kustos izložbe o Jasenovcu predstavljene pre godinu dana u prostorijama Ujedinjenih nacija u NJujorku i čoveka koji je identifikovao 57 načina mučenja i ubistava u Jasenovcu, kažu brutalnijih nego u Aušvicu. Problem sa ovom monografijom je što nije stigla do čitaoca, pojavila se samo u dane Međunarodnog sajma knjiga u Beogradu u nekoliko štampanih primeraka. Tu je i Međunarodna komisija za utvrđivanje istine o Jasenovcu obrazovana 2000 godine u Banja Luci, otprilike u isto vreme kada je Milorad Dodik u svojstvu premijera Republike Srpske, na zahtev američke administracije, svu, ili bar veći deo sačuvane dokumentacije iz ratom razorenog kompleksa Jasenovac predao vašingtonskom Muzeju holokausta, a ovaj Hrvatskom veleposlanstvu, ali, kažu, da postoje kopije u arhivima na srpskoj strani. Ova Međunarodna komisija je do sada održala pet međunarodnih konferencija posvećenih logoru Jasenovac.
Osim pomenutih, na približavanju istine o Jasenovcu, ali i o drugim stradalnim mestima institucionalno, u kulturološkom smislu, bave se i Muzej žrtava genocida i Odbor za Jasenovac Srpske pravoslavne crkve, te u samoj Hrvatskoj, Eparhija pakračko-slavonska Srpske pravoslavne crkve, njeni sveštenici, crkve i manastiri i posebno episkop parkračko-slavonski Jovan Ćulibrk, koji je ne samo predsednik Odbora za Jasenovac, već i predsednik Komisije zadužene za memorijalni kompleks Staro sajmište, član delegacije Srpske pravoslavne crkve u razgovorima koje je inicirao papa Franja na temu utvrđivanja svetosti Alojza Stepinca i njegove uloge u Drugom svetskom ratu, koordinator saradnje Vojnog arhiva i Arhiva Jad Vašem u Izraelu u ime Ministarstva odbrane Republike Srbije i autor knjige „Istoriografija holokausta u Srbiji“. Naravno, ne treba smetnuti sa uma da postoje čak dve ustanove, sa dve strane reke, koje neguju kulturu sećanja na Koncentracioni logor Jasenovac – Donja Gradina, Javna ustanova spomen područje Jasenovac u nadležnosti hrvatske države i Javna ustanova Spomen područje Donja Gradina u nadležnosti Republike Srpske. One međusobno ne sarađuju, ali kažu poznavaoci, da njihovi rukovodioci međusobno sarađuju. I kao poslednje, ali ne najmanje važno je Udruženje logoraša Jasenovac. Svi oni, kao i nekoliko mirovnih nevladinih organizacija, partnerski rade na mnogim projektima, i čini se da problem koji imamo u vezi sa kulturom sećanja na jasenovački zločin nije brojčanost aktera koji u tome učestvuju.
Odbor za Jasenovac Srpske pravoslavne crkve osnovan je 2003. godine tokom crkvene podele u dijaspori kada su se ponegde pojavljivali kalendari sa praznikom Jasenovačkih mučenika, a ponegde ih nije bilo. Srpska pravoslavna crkva je 2010. godine, sedam godina po osnivanju Odbora, unificirala stanje i propisala da je proslavljanje ovog praznika obavezno za celu Srpsku prvoslavnu crkvu i kao dan Jasenovačkih novomučenika odredila 13. septembar po Gregorijanskom kalendaru. Brojne su aktivnosti kojima se bavio Odbor za Jasenovac sa raznim partnerima od Jad Vašema do Muzeja žrtava genocida. Najmanje stotinak nastavnika iz Srbije i Hrvatske prošlo je kroz seminare o holokaustu u Jerusalimu u Jad Vašemu, a u novije vreme, uključujući i proteklu 2018. slični seminari se održavaju i za nastavnike bogoslovija. U organizaciji ovog Odbora, u Hrvatskoj su održavane obuke na temu „Kako predavati o holokaustu“, a Odbor je domaćin ili organizator i konferencija, okruglih stolova u zemlji i u inostranstvu (Petrogradu, Londonu…), i izdavač nekoliko knjiga na ovu temu. Primera radi u 2018. godini Odbor za Jasenovac koji se redovno sastaje i povremeno izdaje saopštenja, a čini ga desetak vladika ojačanih stručnjacima istoričarima za temu Jasenovca i holokausta, bavio se organizacijom Naučnog skupa „Poliperspektiva 4“, posvećen žrtvama i njihovom stradanju, održanim u Srpskoj pravoslavnoj opštoj gimnaziji „Katarina Kantakuzin“ u Zagrebu, organizovan je već pomenuti seminar za profesore u bogoslovijama, otvorena tematska izložba o Jasenovcu u Londonu u saradnji sa Muzejom genocida, objavljena knjiga „Orahovački popis žrtava Drugog svetskog rata“, najavljen istraživački projekat „Enciklopedija genocida u NDH“, ali je možda najzanimljivije što je identifikovano i dobijeno na čuvanje imanje Gojka i LJubice Klincov na kojem se nalazi zgrada ustaške apoteke i bolnice u kojoj su prinudno radili Jevreji i nekoliko Srba zatočenih u Jasenovcu (do sada se mislilo da je jedina sačuvana zgrada čuvena Kožara).
Rad svih pomenutih aktivista, uključujući i rad Odbora za Jasenovac Srpske pravoslavne crkve, nažalost, opterećen je međusobnim optuživanjem, manipulacijama istorijskom istinom, interpretacijom ratnih zbivanja u interesu vladajućih mitova, neprimerenim revizionizmom (poput promocije knjige o „hrvatskom vitezu“ i „velikom slugi domovine“ Vjekoslavu Maksu Lubriću u Nacionalnoj i sveučilišnoj knjižnici u Zagrebu, inače tvorca Jasenovačkog logora), vređanjima i omalovažavanjima zbog pripadnosti određenoj nacionalnoj ili verskoj zajednici. Ova, pre svega politička, neodgovornost, utiče, ne samo na obezvređivanje značaja holokausta, stradalništva Jevreja, Roma, Srba, ali i Hrvata i drugih naroda u Jasenovcu na jednoj strani, već i na snaženje fašizma na drugoj.
Stoga je izlaz iz ove situacije „očišćeno pamćenje“ od osvetničkih misli i osećanja mržnje, kako je nedavno rečeno u zajedničkoj izjavi pravoslavnih episkopa i katoličkih biskupa okupljenih na Susretu u Požegi. U ovoj izjavi se kaže: „Zauzimamo se za to da se naučno istraži i argumentovano utvrdi istina o stradanju u vreme Drugog svetskog rata i u vreme rata u Hrvatskoj od 1991. do 1995. godine ( svakako i u celom Regionu, prim.aut.) da bi se prestalo licitirati s brojem stradalih i da bi im se vratilo dostojanstvo koje imaju kao žrtve.“
Istrajavanjem na naporima da se na istinit, a ne mitski ili manipulativan način govori o holokaustu, žrtvama svih strana, zločinima i zločincima u Jasenovcu, ali i na drugim stradalnim mestima svih naroda, jedino može da se izgradi bolje poverenje, pomirenje i razumevanje među različitim narodima i verama, čime bi neofašizam u običnom narodu ostao bez goriva.