Izložba „Dvorski kompleks u Kragujevcu u 19. veku” – Kako se živelo u konacima i prestonici

Izložba „Dvorski kompleks u Kragujevcu u 19. veku”, Pedagoškog odeljenja kragujevačkog Narodnog muzeja, otvorena je prošlog vikenda u okviru manifestacije „Noći muzeja”. Postavka je realizovana u okviru projekta koje je finansiralo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije, pod nazivom „Hoću i ja da znam” i prilagođena je osobama sa invaliditetom. Autorka izložbe u Amidžinom konaku je Katarina Đurić, kustos-pedagog.

Postavka ima za cilj da dočara život u konaku samog vladara – kneza Miloša Obrenovića i ostalim objektima njegovog dvorskog kompleksa: Šarenom, Mihajlovom i Amidžinom konaku, Staroj crkvi i Skupštini. Naravno deo izložbe posvećen je samom knezu Milošu, dinastiji Obrenović (sa sve njihovim komletnim rodoslovom) ali i životu u ondašnjem Kragujevcu, tada prestonici tek oslobođene Srbije.

U odajama Amidžinog konaka izloženi su skenovi originalnih dokumenata Državnog arhiva Srbije iz perioda kada Kragujevac postaje prestonica, prve i druge vladavine Miloša i Mihaila Obrenovića, zatim predmeti iz 19. veka Zbirke za istoriju Narodnog muzeja u Kragujevcu. Na postavci je taktilna tabla sa prikazom dvorskog kompleksa, skenovi konaka, članova porodice Obrenović, tableti sa filmovima (narator je glumac Nenad Vulević) i tumačem na znakovnom jeziku (pomoću tumača iz Udruženja „Jedro”) jer je čitava izložba „Dvorski kompleks u Kragujevcu u 19. veku” prilagođena slepim i slabovidim i gluvim i nagluvim osobama, jer je jedan od njenih ciljeva da se kulturni i istorijski sadržaji približe osobama sa identitetom.

U centralnoj prostoriji Konaka izložena je i maketa čitavog Miloševog dvorskog kompleksa (rad kragujevačkog vajara Dragana Đorđevića) kao replika poznate Kanicove grafike iz 1837. godine.

– Ova izložba je prilika ne samo za osobe sa invaliditetom već za sve Kragujevčane i njihove goste da se podsete i nauče kako je izgledao život u našem gradu u prvoj polovini 19. veka kada je ovde bila prestonica moderne Srbije. Ovo je kompletna i zaokružena celina o Milošu Obrenoviću i Kragujevcu u tom periodu, ističe autorka postavke Katarina Đurić.

Najvažniji datum u novovekovnoj istoriji Kragjevca, nesumnjivo je 6. maj 1818. godine kada je podržan predlog kneza Mloša da Kragujevac bude prestonica oslobođene Srbije. Njegov izbor „pao” je baš na Kragujevac jer po njemu on bio blizu ustanički spremnih područja a dovoljno daleko od Beograda i drugih većih mesta uz Carigradskog druma u kojima su se nalazile jake turske vojne postaje i uprava.

Dolaskom u Kragujevac knez Miloš započeo je izgradnju prvih objekata za potrebe administracije i svoje porodice. Nova varoš naslanjala se na Staru a oba ova naselja bila su povezana ulicama u kojima su podizane privatne i državne zgrade. najznačajnija zdanja Miloševe prestonice podizana su sa obe strane Lepenice, dvorski kompleks sa konacima (danas su preostali knez Mihailov i Amidžin), dvorska Crkva i Narodna (danas Stara) skupština u njenoj porti. Dvorski kompleks je bio opasan ogradom od hrastovog drveta a van njega nalazile su se Kneževe livade. Konaci su između sebe bili povezani stazama popločanim kaldrmom. danas se na prostoru nekadašnjeg Miloševog dvorskog kompleksa nalazi kragujevački Narodni muzej.

Izložba će u Amidžinom konaku biti otvorena do 15. septembra a predviđena je i za kolektivne posete.

Milošev prestoni grad

U godini kada je postao prestoni grad, Kragujevac je imao 193 kuće i 378 poreskih obveznika i bio je sedmi po veličini u zemlji. U njemu su nastali najvažniji objekti mlade države: Gimnazija 1833. godine, prve „Novine srbske” (1834.), Licej (1838.), prvo pevačko društvo „Knjaževsko Srbska banda”, čiji je osnivač bio Josif Šlezinger, novosadski kapel majstor, prvi Teatar (Knjaževsko-srbski 1835.), prva apoteka (1839.), prve sudske ustanove – osnovan je Magistrat odnosno Sud opštenarodni srbski 1820. godine. Osniva se Narodna kancelarija Konzistorija 1822. godine  (Kragujevac je sa Mitropolijom bio sedište najveće crkvene vlasti u Srbiji od 1821/23. i od 1830/35. godine). Osnovana je Biblioteka Knjažeske kancelarije (formirana pri dvoru kneza Miloša).

Saksonski baron Herder, čuveni geolog, poklanja knezu Milošu zbirku minerala i ruda1837. godine što se smatra početkom osnivanja muzeja na teritoriji Srbije. Početak slikarske umetnosti u Srbiji vezuje se za dolazak Pavela Đurkovića u Kragujevac 1824. godine gde je on radio portrete kneza i njegove porodice.

Na noviju istoriju grada, najpresudnije je uticalo preseljenje Topolivnice iz Beograda u Kragujevac 1851. godine, koja je ubrzo postala najmodernija fabrika na Balkanu. Kraj pretprošlog veka Kragujevac je „dočekao” kao treći grad po veličini u Srbiji.

Konak kneza Miloša – Dvorac u kome se gajila živina

Zidanje dvora knjaza Miloša u Kragujevcu, počelo je 1817. godine, naspram crkve, još pre zvaničnog preseljenja knjaza iz Crnuće. Brigu o izgradnji konaka vodio je knez Petar Topalović iz Grbica. Konaci su građeni na imanju knjaza, a mesto je izabrano na levoj obali Lepenice, na blagom uzvišenju. Sa istočne strane  krivudao  je mali potok, koji se ulivao u Lepenicu, a što je odgovaralo domaćinstvu, za gajenje živine.

O tome kako se živelo na dvoru kneza postoje brojna svedočanstva. Dan kneza je počinjao veoma rano. Posle ustajanja i umivanja dugo je čitao moltvu, i do tri puta dnevno, jer je bio vrlo pobožan.

Knežev konak je bio kao najimućnija narodna kuća. Nameštaj je bio skroman, glavni deo nameštaja su bili minderluci sa jastucima od čoje i kadife ispunjeni vunom, na podovima ćilimi, a na prozorima drveni kapci i zavesice od platna. Stolovi su bili „dunđerski”, stolice obične,proste i drvene, na stolovima metalni svećnjaci, tanjiri od bakra, noževi sa drvenim drškama. Po zidovima neko ogledalo i slike. Vremenom je knez „iz preka” nabavljao skupoceno posuđe.

Kragujevčani su znali kad knez ruča ili večera, jer su ručak i večeru na dvoru objavljivali zvonom. Ručak se služio u deset. Knjeginja Ljubica je služila oko stola sa drugim ženama.  Od 1834. godine i knjeginja je sedala sa knezom za sto. Sa različitim gostima, menjao se i raspored jela. Zbog stranaca, među namirnicama, viđalo se i ono čega nije bilo u drugim kućama. Knez je voleo šalu i smeh, a posle ručka da odmara i da puši duvan. Veče je bilo rezervisano za igranje karata.

Konak je pogođen nemačkom avionskom bombom i izgoreo 13. aprila 1941. godine.

Dvorska crkva i Stara skupština

Stara (Pridvorna) crkva, podignuta je 1818. godine, na mestu gde je nekad bilo groblje. Crkva je posvećena Silasku Svetog duha na apostole (ili Svetotrojična). Knez Miloš Obrenović, kao ktitor, nije žalio materijalnih sredstava, angažujući najbolje majstore za gradnju crkve.

Prvo crkveno zvono u Miloševoj Srbiji, oglasilo se uoči Božića 1829. godine. Tokom 19. veka, crkva postaje mesto centralnih državnih svečanosti . Zadužbina kneza rekonstruisana je nekoliko puta. Stara crkva je bila prva mitropolitanska, katedralna i dvorska crkva u oslobođenoj Srbiji. Pored same crkve sahranjena su kneževa vanbračna deca.

U njenoj porti su održavana sva skupštinska zasedanja i proklamovane gotovo sve važne odluke za srpski narod, Hatišerif, ustavi, tokom Prve vladavine Miloša Obrenovića. Knjaz Miloš, prvu srpsku skupštinu sastavio je uglavnom od neukih seljaka, tako da nije imala velikog uticaja po njegovu apsolutističku vlast. Sastav skupštine nije bio određen, ni stalan, niti biran od strane naroda, već knjaza i njemu potčinjenih saradnika.

Zgrada Stare skupštine, nalazi se kraj Stare crkve. Sačuvana je do danas, podignuta za vreme Druge vladavine kneza Mihaila Obrenović 1859. godine. To je prizemna, pravougaona građevina, koja je vremenom pretrpela izvesne prepravke, ali je zadržala prvobitan izgled.

Avgusta 1876. godine, u ovoj zgradi na zasedanju skupština donosi sudbonosnu odluku da se Turskoj objavi rat, završen Berlinskim ugovorom, a 1878. godine, pročitane su njegove odredbe, kojim se pored značajnog teritorijalnog proširenja Srbiji, donosi, međunarodno priznanje za nacionalnu slobodu i nezavisnost.

Šareni konak – Ljubičin „dvor” za porodicu

Šareni ili konak knjeginje Ljubice, naziv je dobio po slikama na zidovima kojima je bio ukrašen spratni deo konaka. U nekim spisima zovu ga još i Devojački. To je bila spratna građevina, izgrađena u turskom stilu, sa podrumom i tremom. U vreme kada je građen, knez Miloš je sebe više smatrao turskim vazalom nego evropskim knezom, pa otuda i razdvajanje konaka.

Knežev konak je predstavljao državu sa vladarom i državnu upravu, a konak knjeginje Ljubice, predstavljao je porodicu. Na kneževom dvoru živelo se jednostavno i skromno. Uz štedljivog kneza i knjeginja je živela i oblačila se kao sve srpske žene tog vremena. Tek kasnije, kada je stekao veći imetak, Miloš je knjeginji i deci kupovao bolju garderobu. Ljubičin konak, je bila zgrada u kojoj je knjeginja živela sa decom. Kao i druge građevine iz Miloševog doba, izgrađen je u duhu balkanske arhitekture koja je bila pod jakim uticajem kulture islama. Nalazio se nešto levo od istočnog krila sadašnje gimnazijske zgrade.

Po preseljenju prestonice iz Kragujevca u Beograd, 1841. godine, u konaku su bile vojne kancelarije. Iz godine u godinu konak je sve više propadao, a 30. novembra 1884. godine izgoreo je do temelja.

Amidžin i Mihailov konak – Orijentalna i evropska arhitektura

Za potrebe dvora podignuto je nekoliko većih zgrada, među kojima je bio i Amidžin konak (u kome je izložena ova izložbena postavka), ili kako su ga još nazivali Momački, jer je služio za smeštaj kneževih momaka iz najbliže pratnje.

Podignut je do livade gde je obično vežbala kneževa garda, a u svečane i praznične dane igralo narodno kolo. Kako u to vreme još nije bilo u Kragujevcu mehana za smeštaj stranaca, u ovom konaku su odsedali nahijski knezovi kada su dolazili poslom u Kragujevac. Unutrašnja opremljenost zgrade nije se mnogo razlikovala od ostalih imućnih kuća, u kojima se spavalo na podu zastrtom ponjavama, ponekad bez dušeka i slamnjače. Stolice su bile tronoške.

Konak su gradili najbolji majstori tog vremena: Janja Mihailovć, Todor Petrović i majstor Veselin. Rađen je u balkansko- orijentalnom duhu, u vreme kada je Srbija još uvek bila pod turskom vlašću i jedini je sačuvani kragujevački konak iz tog perioda.

Dobio je ime po Simi Milosavljević Paštrmcu, kojeg je knez voleo da zove Amidža (turski – stric) a koji je bio Milošev čovek od posebnog poverenja.

Knez Mihailov konak, sagrađen je 1860. godine, unutar dvorskog kompleksa za vreme druge vladavine Miloša Obrenovića, na zahtev kneza Mihaila (rođenog u Kragujevcu), po kome je i dobio ime. Zdanje predstavljala jednu od prvih evropskih građevina na ovim prostorima rađenih po austrijskom uzoru. Konak ima visoko prizemlje, sprat, tavan i pravougaone je osnove. Uticaj evropske arhitekture naznačen je simetrijom i svedenom klasicističkom ornamentikom. Mihailov konak, uz Amidžin konak i Umetničku Galeriju koja se nalazi u dvorištu, deo su Narodnog muzeja Kragujevac.

Zoran Mišić

(delovi teksta o dvorskom kompleksu preuzeti su uz dozvolu autora)