„Moderna demokratija je besmislena bez političkih partija i zato je proporcionalni izborni sistem mnogo bliži ideji partijskog pluralizma. Pogotovu kad je sistem javnog informisanja centralizovan, kao naš. Naravno, on umanjuje ulogu izabranog pojedinca i jača političku ulogu partijskih lidera i centrala. S druge strane, teorijski, najveća vrednost većinskog izbornog sistema je politička težina i odgovornost izabranih pojedinaca. Oni u parlamentu nastupaju sa punim ličnim integritetom, na osnovu kojeg su i izabrani. U tome je, međutim, i veliki problem, jer on prenaglašava značaj ličnosti pojedinca u životu masovnog društva“, kaže kragujevački profesor i nekadašnji aktivni političar i eksnarodni poslanik Saša Milenić za Novi magazin rezimirajući sve što se dešavalo u Skupštini Srbije od vremena obnavljanja parlamentarizma u Srbiji do današnjih dana.
Nakon svakih izbora u Srbiji se aktuelizuje izborni sistem i njegova delotvornost na društveno-političke prilike u zemlji. Jedana od nedoumica je i kako doći do parlamenta koji bi bio realno ogledalo celovitog političkog društva?
Može se težiti nekom konceptualnom i normativnom idealu, teorijskom modelu po kojem bi izabrana skupština verodostojno izražavala sve relevantne razlike interesa i stavova u građanstvu. O pitanjima predstavničke demokratije napisani su tomovi. Iskristalisala su se dva osnovna tipa izbornog sistema. Najpre većinski, koji pravo predstavljanja građana vezuje za izabranu osobu, takozvanu osobu od poverenja. On podrazumeva da građani sami među sobom treba da izaberu i ovlaste pojedinca koji će u skupštini odlučivati u njihovo ime i za to im neposredno odgovarati. Međutim, kako da se dogovore oko zajedničkog predstavnika? Ni građani jednog grada se ne poznaju među sobom, a kamoli u okviru države. Mnogoljudnost tada nužno zahteva da ukupno biračko telo bude podeljeno, usitnjeno na izborne jedinice, od kojih svaka bira svog predstavnika, onog koga podrži većina. Tu se izborna jedinica približava aristotelovskoj idealnoj meri polisa: gde skoro svako svakog prepoznaje.
Esencijalni problem većinskog izbornog sistema u unitarnim i centralizovanim državama, kao što je naša, je taj što izborna jedinica nije polis, ona nema stvarni politički subjektivitet. Ona je apstraktni matematički konstrukt, kvantitativna, demografska mera, bez unutrašnjeg jedinstva, koja ne mora imati nikakav politički smisao. Društveni život nije teritorijalno struktuiran kao izborne jedinice.
Zato postoji i proporcionalni izborni sistem koji predstavljanje građana ne vezuje za osobu od poverenja, već k čuva političku celinu društva, cela država može da bude jedinstvena izborna jedinica, i omogućava da svaka grupa ima predstavnike, a ne samo većinska, srazmerno svojoj zastupljenosti u građanstvu. Međutim, time se gubi lična neposrednost, iščezavaju iz političkog predstavljanja ljudske veze i personalna odgovornost izabranih predstavnika, nema onog tradicionalnog, etičkog nastupa, licem u lice, iz kojeg je demokratija jednom davno i rođena.
Ipak, zagovornici ili protivnici, jednog ili drugog sistema imaju svoje argumente kojima dokazuju prednosti jednog ili drugog sistema. Koji je sistem po vašem mišljenju bliži modelu idealne zastupljenosti?
Teorijski, najveća vrednost većinskog izbornog sistema je politička težina i odgovornost izabranih pojedinaca. Oni u parlamentu nastupaju sa punim ličnim integritetom, na osnovu kojeg su i izabrani. U tome je, međutim, i veliki problem, jer on prenaglašava značaj ličnosti pojedinca u životu masovnog društva. Problem većinskog izbornog sistema je i favorizovanje glavnog toka, te gubljenje manjinske volje građana u parlamentu. Parlament čine samo pobednici izbornih jedinica, a zastupljenost manjinskih interesa i grupa, poraženih u različitim jedinicama, može biti nesrazmerno veća u socijalnoj realnosti celine nego u njenom parlamentarnom odrazu. Pogotovo ako se u to pitanje uključi i izborna matematika kreiranja izbornih jedinica, koja može biti tendenciozna i manipulativna u mnogo većoj meri nego što to sami brojevi dozvoljavaju da se uoči.
Većinski izborni sistem se uklapa u kontraktualnu teoriju društva, karakterističnu za anglo-saksonsku civilizaciju. Međutim, baš zato što je teorija društvenog ugovora principijelno sporna, i što ni društvo ni država nisu nastali voljom nekakvih samosvojnih individua, sporan je i sam većinski sistem. Nosioci stvarne društvene moći mogu tendenciozno napraviti takvu konfuziju u većinskom izbornom sistemu da on biračima postane potpuno neproziran i odbojan. Na primer, baš zato što se delegatski sistem samoupravnog socijalizma zasnivao na većinskom izbornom sistemu, ljudi se danas i ne sećaju da su uopšte glasali, te iskreno veruju da nikakvih parlamentarnih izbora tada nije ni bilo.
Imajući u vidu razlike koje ste istakli na početku razgovora između većinskog i proporcionalnog izbornog sistema da li je moguća neka vrsta njihovog kombinovanja?
Kombinovani, tačnije, bazični proporcionalni, korektivno dopunjen elementima većinskog izbornog sistema. Nešto vrlo slično ovome do čega smo i došli tokom decenija kalibrisanja i doterivanja izbornog sistema naše demokratije.
Kulturne pretpostavke realnog društva su neizostavni ulazni podatak za sve ozbiljne političke i zakonodavne projekcije. Većinski izborni sistem je privilegija visoko razvijenih, civilizovanih društva, decentralizovanih, sa kristalisanim standardima javnog života i etike komunikacije. U periferijalnim društvima koja se tek pridodaju, bez iskustva pluralizma, različitosti, bez nasleđa slobode i sistemske podrške pojedincu, moguć je isključivo čist proporcionalni izborni sistem. U pojedinim takvim društvima na biračkom listiću uopšte nema slova, čak ni imena partija. Birač zaokružuje nacrtani simbol sa kojim se identifikuje.
Srpski proporcionalni izborni sistem primereno dopunjuju elementi većinskog, kao što su unapred definisane i objavljene izborne liste, sa utvrđenim redosledom kandidata, kao i princip takozvanog personalnog vlasništva nad dodeljenim mandatom.
Činjenica je da naš politički sistem rado usvaja izmene, emancipacijske novitete i brže se apgrejduje od samih građana. Tako je i fenomen „preletača“ pogrešno interpretiran. Građani glasaju, posmatraju i ocenjuju parlament kao da je izabran po proporcionalnom sistemu, a izabrani predstavnici građana se ponašaju u skladu sa kombinovanim sistemom i novim pravilima igre. Optuživati za to poslanike, isto je kao kad biste optuživali košarkaše što šutiraju sa linije 6,75 jer ste vi propustili da registrujete pravilo trojke.
Kako smo uopšte došli do toga da se politički sistem reformiše brže od građana i više nego što bi oni i želeli? Da li je to posledica nedovršenih evrointegracijskih procesa ili nekih drugih faktora?
To nije osobina demokratskih nego revolucionarnih društava. Naravno da je to posledica integracijskog procesa i EU monitoringa. U EU reč demokratija više ne označava volju većine već jednu agendu, jedan politički program, koji se naziva demokratskim i kad je većina protiv njega. Tipično za revolucionare, ta se većina onda naziva reakcionarnom. Zbog toga srpski integralisti govore ne tek o izmenama zakona, pojedinih sistema društva, nego otvoreno zagovaraju, ni manje ni više, nego promenu svesti ljudi političkim sredstvima. Prelom u mozgu, kako se govorilo u Crnoj Gori. Želimo li mi tu političku hirurgiju?
Autor: Branko Vučković
Foto: Lazar Novaković
Izvor: Novi magazin