Fontane Kragujevca I DEO: Kako su se “Neptun“ i “obelisk“ našli u sred zemlje seljaka

Često ćete od istoričara, arhitekata, pa i hroničara čuti da Kragujevac nema baš puno materijalne istorije, u vidu bilo kakvih građevina, kojima se može pohvaliti, pa i posvedočiti o razvoju i nastanku grada.

Jedna od takvih stvari koja je, bar se tako čini, uvek manjkala bile su fontane. Naizgled puki ukrasni izvori vode koji zapravo ni ne služe ničemu drugom, do da ukrase deo grada u kome se nalaze. Ali fontane mogu ukazivati i na bogatstvo gradova, kao i kulutorloški uticaj prilikom gradnje, koji nemo svedoči o društvenoj ili političkoj klimi trenutka u kome je nastajala.

U trenutku pisanja ovih redova, Kragujevac se može pohvaliti sa tri veće, takve fotnane, od kojih dve, uglavnom rade.

Ipak, pre nastanka ove tri fontane, od kojih su dve svoj životni vek započele neposredno ili malo nakon Drugog svetskog rat, postojale su dve fontane skrivene od većeg dela javnosti.

Među zidinama Vojno-tehničkog zavoda (VTZ), daleko od očiju šire javnosti, svoj životni vek neposredno nakon Prvog svetskog rata započele su fontane poznatije kao ‘’Neptun’’ i ‘’Fontana sa obeliksom’’.

Zvaničnih podataka o nastanku ovih fontana nema, i pored toga istoričar Nenad Đorđević pokušao je da objasni simboliku u njihovoj gradnji.

• I jedna i druga fontana imaju taj simbolični uticaj. Neptun posebno, zato što je reč o starorimskom bogu mora. Možda je fontana bila napravljena u znak sećanja na povlačenje naše vojske kroz Albaniju, to je bar moja pretpostavka i tu se i ograđujem, jer nemam tačne podake o tome. Ali govorim tako zašto što je tu reč o bogu mora i to bi onda moglo da asocira na dolazak naše vojske na Krf u Prvom svetskom ratu. Ta skulptura je, vrlo moguće, povezana sa tom pričom. Sem toga, Neptun se povezuje i sa pričom o stalnim promenama, tako da i to može biti interesatna asocijacija, navodi istoričar Đorđević.

Vojno-tehički zavod, kao spomenik kulture od izuzetnog značaja, nalazi se pod zaštitom Republičkog Zavoda za zaštitu spomenika kulture. Ipak, kada je reč o fontanama koje su postojale među ovim zidinama, izuzev jedne fotografije, upravo fontane ’’Neptun’’, ni sam Zavod ne raspolaže sa više informacija.

• S obzirom na to da se fontana nalazila sa druge strane Upravne zgrade, u uređenom dvorišnom prostoru iza Kuće upravnika Zavoda, a da su ovi objekti građeni 1926. i 1928/29. godine, najverovatnije je u tom periodu rešavan i parkovski prostor sa fontanom. Fontana je izvedena u raskošnom maniru sa predstavom „Neptuna“, kao i „Fontana sa obeliskom“, starim simbolom trijumfa i mudrosti,  čime su parkovskom prostoru dati ideološki prerogativi vezani za vojsku i dinastiju, navode iz republičkog Zavoda.

Fontana ’’Neputun’’ danas više ne postoji, ali se zato ’’Fontana sa obeliskom’’ i dalje nalazi u prostoru VTZ-a. Zapuštena i napušena, tek poneki Kragujevčanin bi možda i mogao da se priseti da ju je nekada video, ali podataka o njenoj gradnji, ne mogu čak ni istoričari.

• Meni je vrlo neobično da o tim fontanama nema nikakvih podataka i čini se da su one obavijene velom tajnovitosti. Posebno kada je reč o ovoj drugoj ’’Obelisk’’, koji ima sasvim drugo značenje i sasvim drugi smisao, kaže istoričar Đorđević.

’’Obelisk’’ je nastao u starom Egiptu i predstavljao je simbol Sunca. Reč je o monolitu sa četiri stranice koje se sužavaju prema vrhu na kome se, prema istočnjačkom kultu, Sunce ’’odmaralo’’ nakon zalaska. Baš kao i piramide i “obelisk“ je predstavljao zrake boga Sunca koje su postale kamen i stvorile vezu između ovog i onog sveta. Ali otkud jedan takav simbol u sred Šumadije?

Jedna od teroija kaže da je ’’obelisk’’ tu postavljen kao simbol obnove.

• Dugo se nije znalo šta će biti sa Vojno-tehničkim zavodom jer je najveći deo mašina iz predranog periodao bio odnesen. I dugo se razmišljalo šta da se uradi sa njim, da li uopšte da se obnavlja, stoga je nakon končne odluke ’’obelisk’’možda napravljen kao znak obnove celog VTZ-a, koji u tom trenutku dobija i drugačiju ulogu u novostvorenoj državi, objašnjava istoričar Đorđević.

Ipak druga teorija o nastanku jednog takvog simbola u ranim godinama XX veka, u zemlji u koja je u tom trenutku i dalje bila mahom zemlja seljaka, možda je još mističnija.

• Ima tu određenih elementa koji su povezani ne samo sa tom staroegipatskom pričom, nego i sa nečim tajnovitim. A to je posebno vezano za organizaciju koja ga često koristi, odnosno za masoneriju. Masoni su često koristili “obelisk“ prilikom svojih rituala na različitim predmetima. Prvi “obelisk“ u periodu novog veka je doneo Napoleon, koji ga je transportovao iz Egipta i on se i dan danas nalazi u centru Pariza, objašnjava Đorđević.

Kako dalje navodi Đorđević, razvojem masonerije u XXVIII, odnosnou XIX veku, “obelisk“ počinje sve više da se koristi u označavaju novostvorene kulture i uticija koji su masoni ostavrivali i imali.

• I dan danas znamo da je masonerija prekrivena velom tajni, iako se dobar deo njihovih članova javno pojavljuje. Ne bi trebalo zaboraviti da su nakon Drugog svetskog rata masoni učestvovali u stvaranju mnoštva političkih dešavanja u evrposkim državama, a njihov uticaj je bio posebno jak u Srbiji i to preko francuske lože. Tako da je možda i ta tajnovitost oko te ’’Fontane sa obeliskom’’ povezana sa njima. Tako bar ja to vidim, pošto je taj “obelisk“ dosta neuobičajan za ovo područje i uopšteno za našu kultuu nasleđa, pojašnjava istoričar Đorđević.

Najveći deo upravnika, ali i oficira Vojno-tehničkog zavoda bili su visoko rangirani oficiri koji su se stručno usavršavali u Francuskoj, gde su mnogi završavali i Akademiju. To bi možda moglo da bude i ključno za razumevanje tolikog uticaja stranog faktora, pa možda i samih organizacija.

• Pošto je ta vojna fabrika imala veliki značja u celoj Jugoslaviji, može se pretpostaviti i da je tu izvršen određeni uticaj, pa možda i znak ljudi koji su obnovili tu fabriku nakon Drugog svetskog rata. Masoni recimo smatraju ’’obelisk’’ kao ’’mistično prosvetljenje’’ i to može korisitit u tom nekom proučavanju o uticaju masonske kulture na tadašnju situaciju u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Kraljevini Jugoslaviji nakon Prvog svetskog rata. Ne samo politički nego i kulturno i kao što vidimo kod nas i arhitektonski, kaže Đorđević.

Jadan od razloga zašto možda i nemamo više podataka o ovim fontanama, može se pripisati i dolasku komunističke vlasti na čelo države nakon Drugog svetskog rata. Koja je, neminovno, sa sobom donela i neke nove pečate i simbole, ali isto tako se i svojski trudila da zatre one stare.

Koje su sve fontane i kako nastale u Kragujevca nakon Drugog svetskog rata i koja Fontana iza sebe krije jednu legendu, pročitajte u drugom delu teksta koji će biti objavljen 25. novembra 2024. godine.

Foto: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture

Zahvaljujemo na pomoći bibliotekarki “Zavičajnog odeljenja biblioteke Vuk Stefanović Karadžića“ – Gordani Vučković