Nekadašnja Paštrmčeva ulica, danas Svetozara Markovića, bila je jedan od najmarkantnijih delova kragujevačke varoši u prvoj polovini 19. veka. U njoj je knez Miloš Obrenović, po preuzimanju vlasti i proglašenju Kragujevca za prestonicu Srbije, besplatno delio placeve sebi bliskim ljudima i saradnicima da grade privatne kuće za stanovanje. Izabrao je pogodan, ravan teren, u blizini dvorskog kompleksa.
Do danas je na ovom potezu sačuvano pet kuća. Prva je pripadala Simi Milosavljeviću Paštrmcu, po njemu je ulica i dobila prvobitni naziv, i ona se nalazi na broju 5, na broju 9 je objekat poznat kao kuća dr Ilije Kolovića (nažalost, ona je dosta oštećena u požaru pre dve godine), zatim je kuća nepoznatog prvog vlasnika, koja, kao i Paštrmčeva, i danas služi za stanovanje, do nje je poznati Denin konak, a na broju 23 je kuća u kojoj je od 1873. do 1875. živeo i radio Svetozar Marković i ona je pretvorena u muzejski prostor.
Dosta ornamentike u drvetu
Među svim ovim zdanjima, koja su nastala dvadesetih i tridesetih godina 19. veka, posebno se ističe kuća Nedeljka Stojkovića Dene (Denin konak), kako po očuvanosti i održavanju, tako i arhitektonski i vrednom ornamentikom. Dena je bio poznata javna ličnost i nekoliko godina knez varoši kragujevačke.
Kuća je podignuta oko 1820. godine i udaljena je od ulice desetak metara, kao i sve druge iz tog perioda, i na tom prostoru bila je bašta. Građena je kao tipična kuća onog doba, mada ima i više detalja po kojima se razlikuje od drugih. Centralni deo okrenut je ka ulici, a na samom ulazu je bunar, koji i danas postoji, pokriven je, jer se voda iz njega koristi, ima ogradu od hrastovine sa ornamentima, kao i krov, takođe od drveta, koji podseća na abažur.
Kuća je prizemna, ali je prizemni deo uzdignut od zemlje, jer leži na visoko podzidanim temeljima od lomljenog kamena, od koga je ozidan i prostrani podrumski prostor. Građena je u bondruk konstrukciji, koja je bila dominantna u gradnji varoških kuća tokom 19. veka, tako što je prvo postavljan drveni skelet od stubova i greda, koji su povezani drvenim kosnicima, potom su rađene ispune od opeke i na kraju je stavljan malter.
Krov kuće je četvoroslivan, krovni pokrivač je od ćeramide, a na krovu se ističe dimnjak sa dekorisanom dimnjačkom kapom koja je zidana od opeke, malterisana i okrečena u belo.
Najupadljiviji deo Denine kuće je veliki trem sa balkonom koji je okrenut prema ulici. Do trema vodi pet drvenih stepenica, uz koje je gelender, takođe drveni. Ceo balkon ograđen je hrastovim daskama sa ukrasnim detaljima, a čitav trem drže četiri hrastova stuba koji su ukrašeni izrezbarenim ornamentima.
Sa balkona troja vrata vode u unutrašnjost kuće sa velikim prostorijama, od kojih je jedna bila salon za prijeme, a postoje i izlazna vrata na suprotnoj strani, ka nekadašnjem ekonomskom dvorištu. Zanimljivo je da su sva ulazna vrata dekorisana zanimljivim reljefima koji su pravljeni nakivanjem komada profilisanog drveta.
Svi prozori na kući su dvokrilni sa ugrađenim drvenim rešetkama između prozorskih krila.
Denin konak proglašen je za kulturno dobro – spomenik kulture rešenjem Republičkog zavoda za naučno proučavanje spomenika kulture 17. januara 1948. godine.
Više od pola veka dom lovaca
Kuća Nedeljka Stojkovića Dene, stara dvesta godina, uglavnom je sačuvala izvorni izgled i, što je neprocenjivo važno, u veoma dobrom je stanju, jer se redovno održava, a svojevremeno je generalno sanirana. Za to je zaslužno Lovačko društvo „Šumadija” iz Kragujevca koje je od 14. juna 1967. godine korisnik Deninog konaka. Građevina je, inače, u državnom vlasništvu.
Kako su se lovci udomili u ovu kuću objašnjava novinar i publicista Sveta Madžarević, koji je decenijama u Lovačkom društvu, više godina bio je i njegov predsednik, a napisao je više knjiga o lovstvu u Kragujevcu i Šumadiji.
- Naši lovci su od 1934. godine imali prelep dom u Šumaricama koji je namenski građen za njihove potrebe. Međutim, predsednik Lovačkog društva, kao partijski kadar, od 1964. bio je Milan Lazarević i on je, na opšte iznenađenje članstva, potpisao sporazum sa kragujevačkim ugostiteljskim preduzećem da se Lovački dom u Šumaricama poruši i na tom mestu izgradi Hotel „Šumarice”. Preduzeće se obavezalo da lovcima uplati određenu novčanu nadoknadu, ali je Društvo ostalo bez svog doma, objašnjava Madžarević.
Dogovoreno – urađeno, Lovački dom u Šumaricama sravnjen je sa zemljom i 1966. godine počela je izgradnja hotela. Rešenje za novi smeštaj Lovačkog društva nađeno je u Deninom konaku i Madžarević poseduje primerak ugovora o tome, koji su potpisali tadašnji predsednik Skupštine opštine Kragujevac Milan Đoković i predsednik Lovačkog društva Milan Lazarević.
U ugovoru piše da se konak kneza Dene daje na korišćenje Lovačkom društvu „Šumadija” uz saglasnost Zavoda za zaštitu spomenika kulture, pošto je kuća kao spomenik kulture pod zaštitom države. Još se kaže „da su se ugovarači sporazumeli da ugovor traje neodređeno vreme”. U sledećem članu piše:
- Opština dozvoljava Lovačkom društvu da izvrši adaptaciju – popravku zgrade, prema projektu urađenom od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture, pod uslovom da se na taj način ne promeni svojstvo, oblik, značaj ili izgled, a time i vrednost ovog spomenika kulture, kaže Madžarević.
Zatim se Lovačko društvo „obavezuje da o svom trošku izvrši adaptaciju objekta, da ga brižljivo čuva, da se stara o pravilnom održavanju i na vreme preduzima propisane mere zaštite i druge mere za zaštitu spomenika kulture”.
Iako je ovaj ugovor potpisan pre više od pola veka, on je i danas na snazi i, što je još važnije, dosledno se poštuje.
- Lovačko društvo je isključivo svojim sredstvima, pre useljenja u Denin konak, tokom 1967. godine kompletno adaptiralo kuću, tako da je tada izgledala „kao nova”. I narednih godina, sve do danas, lovci brižno čuvaju dom, bukvalno kao svoju kuću, i tako će biti i ubuduće, jer smo svesni istorijskog, kulturnog i arhitektonskog znčaja ovog zdanja, zvanično spomenika kulture, kaže Sveta Madžarević.
Ranije je u prostranom podrumskom delu bila kafana popularno zvana „Kod dve babe”, a od pre nekoliko godina je restoran „Lovac”. Zakupci su lepo uredili enterijer, uz očigledan trud da svi detalji budu u skladu i u duhu kuće stare dva veka.
Inače, danas nije moguće napraviti fotografiju celog zdanja „s lica”, od ulice, jer ga velikim delom zaklanja rastinje – jedno drvo zasađeno kada je kuća građena i kasnije posađena žbunasta smokva koja se baš razgranala. Zato uz tekst objavljujemo fotografiju koja je nastala kada su lovci adaptirali Denin konak, jer njegov izgled do danas nije promenjen.