Pre nastanka ustanova u kojima su se Pančevci mogli susretati s pisanom rečju, u našem gradu je, još krajem 18. veka, bilo knjigoljubitelja i prenumeranata na gazete i vjedomosti. Koje su sve biblioteke i čitaonice postojale u našem gradu tokom poslednja dva veka?
Prva prodavnica knjiga u Pančevu otvorena je u jesen 1817. godine kada je ovdašnji knjigovezac Jevtimije Slavković dobio dozvolu da trguje školskim knjigama, molitvenicima i kalendarima. U istorijskim izvorima spominje se postojanje Čitaonice u Pančevu 1810. godine i Kasine sa čitaonicom 1840. godine, ali se ništa detaljnije i pouzdanije ne može reći o pretečema pančevačkih kulturnih institucija ove vrste.
Izvesno je da je Pančevo dobilo čitaonicu Kasina 1846. godine i da su joj prostorije bile u „Trubaču”. Pravila udruženja su odobrena 25. januara ili 21. oktobra te godine, hroničari se u tome ne slažu, a kao svrha okupljanja navedene su društvena zabava, upoznavanje korisne lektire i prilika za izmenu misli. Enciklopedije i novine mogle su da se čitaju samo u prostorijama Kasine.
Pančevački knjigovezac Karl Vitigšlager je u svojoj radnji otvorio pozajmno odeljenje 1854. godine, a 1867. godine stupila je u život prva biblioteka za uzajmljivanje knjiga, mada ni o njoj nema bližih podataka. Novembra iste godine osnovano je Društvo za rasprostiranje korisnih knjiga u narodu, ponegde nazvano još i Omladinsko, koje je delovalo do sredine 1869. godine.
U isto vreme je bilo pokušaja da se preorganizuje Kasina, ali se ne zna da li je u tome bilo uspeha. Te, 1869. godine ostala je bez rezultata inicijativa za formiranje Trgovačke biblioteke, kao i nastojanja dr Svetislava Kasapinovića da osnuje čitaonicu namenjenu učiteljima.
Dr Kasapinović ustupa knjige prikupljene za pokretanje Učiteljske čitaonice Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini koja, sa ovim osnivačkim fondom, ustanovljava svoju Biblioteku 1871. godine. Ova biblioteka je bila smeštena u zgradi u porti Uspenske crkve, a dvadesetih godina 20. veka brojala je oko šest hiljada knjiga, časopisa i novina. Kasnije je premeštena u jednu od zgrada Preobraženske crkve u Gornjoj varoši, gde se i danas nalazi.
U isto vreme i ovdašnji Nemci organizuju svoju čitaonicu. Statut Nemačkog društva za čitanje i druževnost odobren je 14. januara 1871. godine. Nakon uključenja teritorije Vojne granice u sastav ugarskog dela Monarhije, nestao je pridev „nemački” iz naziva čitaonice, i ona 1881. godine po Jankulovu, a 1883. po Milekeru, prestaje sa radom.
O Srpskoj čitaonici, čija su Pravila pečatovana 1880. godine u Štampariji braće Jovanović ne zna se mnogo. Više podataka je ostalo sačuvano o drugoj ustanovi ove vrste, koja je pod istim nazivom, formirana krajem prošlog veka.
Pančevački Mađari su imali svoj čitalački krug pod nazivom „Taršašker”, što je u istoriografskim knjigama, pomalo neprecizno, prevedeno kao Društvo za književnost. Ovo udruženje je osnovano 14. decembra 1885. godine, a konstituisano 3. januara 1886. godine. „Taršašker” se uselio u zgradu u Radajevoj ulici, današnjoj Zmaj-Jovinoj, namenski zidanu za potrebe čitaonice.
Zgrada „Taršaškera” na razglednici poslatoj 1913. godine
Nedugo zatim, 23. maja 1886. godine osnovano je Društvo za širenje mađarskog jezika, koje je kasnije svom nazivu dodalo Gromon.
Pančevački Srbi odlučni da pokrenu Srpsku čitaonicu u Pančevu okupili su se na inicijativnom sastanku 15. oktobra 1893. godine, a 16. juna 1894. godine Ministarstvo unutrašnjih dela Ugarske potvrdilo je Pravila. Čitaonica je konstituisana na Skupštini održanoj 5. avgusta iste godine, a dva dana kasnije sastali su se članovi upravnog odbora. Ustanova namenjena ljubiteljima knjiga otvorena je za publiku 30. septembra 1894. godine u zgradi koja je pripadala Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini, a za svoje ciljeve je proklamovala društveno unapređivanje i lepu zabavu.
Godine 1902. pančevački ratari su formirali Ratarsku čitaonicu, koja se, poput mnogih drugih kulturnih ustanova, nalazila u jednoj prostoriji Srpske crkvene pravoslavne opštine. Imala je i svoju knjižnicu i korisnicima je bila na raspolaganju svakog radnog dana. Knjižnicu je imalo i sledeće, 1903. godine osnovano Pančevačko nemačko zanatlijsko društvo i čitaonica.
Srpska čitaonica se uselila u nove prostorije u zgradi SPCO pored Svetosavskog doma nakon osvećenja 15. jula 1906. godine. Pred Prvi svetski rat, Čitaonica je imala 105 redovnih i 35 vanrednih članova. Tokom rata bila je, kao i druge srpske ustanove, zatvorena, a deo inventara i fonda razvučen i uništen.
Najimućniji pančevački novčani zavod, Pučka banka, osnovao je biblioteku juna 1914. godine. Za relativno kratko vreme, do 1922. godine prikupljeno je 7500 knjiga, pretežno na nemačkom, ali i na mađarskom i na srpskom jeziku i, osim iz ekonomije i bankarstva, iz skoro svih drugih nauka. U jesen 1944. godine, 20. novembra, nova vlast je zaplenila Biblioteku Pučke banke i štedionice a.d., koja je tretirana kao fašistička institucija. Izvestan broj knjiga i kompleta novina čuva se danas u Gradskoj biblioteci.
Godine 1919. zanatlije formiraju Čitaonicu Zanatlijske dobrotvorne i prosvetne zadruge, koja je bila otvorena samo nedeljom i praznikom, a nalazila se u Zadružnom domu u današnjoj Ulici Svetozara Miletića 16.
Uz sve pobrojane, treba spomenuti i da su svi školski zavodi imali svoje biblioteke.
Bivši članovi Odbora Srpske čitaonice su se prvi put nakon završetka Prvog svetskog rata sastali 6. jula 1919. godine da bi pripremili obnavljanje rada ustanove. Mađarskom udruženju „Taršašker” ponuđeno je da izda u zakup svoju zgradu u današnjoj Ulici Zmaj-Jovinoj, namenski zidanu za čitaoničke potrebe, ili da se obe čitaonice objedine pod nekim nenacionalnim i neutralnim nazivom. Nakon što je uprava mađarske čitaonice te predloge odbila, policija je 27. jula 1919. godine rekvirirala prostorije „Taršaškera” u korist Srpske čitaonice, koja se ubrzo zatim u njih i uselila. U sklopu ovog reprezentivnog objekata nalazila se velika parketirana dvorana za zabave, dvorana za konverzaciju, dvorana za čitanje, kabinet za sednice Odbora, prostorija za knjižni fond, stan za poslugu, sve sporedne prostorije, pokrivena kuglana, saletl i lepo parkirno dvorište sa stilskim baštenskim nameštajem.
Posle izvesnog vremena, biblioteka je preseljena u zgradu Magistrata, gde je sa 1924. godine formiranim Muzejom činila jedinstvenu ustanovu. Biblioteka je radila po izmenjenim, dopunjenim i novim uslovima prilagođenim Pravilima Srpske čitaonice iz 1880. godine, a 1936. godine štampala je Katalog. Fond Gradske biblioteke dostigao je tri godine kasnije oko osam hiljada knjiga, od kojih je tokom okupacije nestalo oko tri hiljade. Nakon ulaska sovjetskih i partizanskih jedinica u Pančevo, već novembra 1944. godine, obnavljen je, pod upravom Mihovila Tomandla, rad Biblioteke u nekadašnjim prostorijama u Zmaj Jovinoj ulici. Na tom mestu ova kulturna institucija je ostala do 1965. godine, kada je ponovo vraćena u Magistrat, a u njenu zgradu se uselio Dom pionira.
Dom pionira pred rušenje krajem osamdesetih godina 20. veka
Pripreme za izgradnju nove zgrade biblioteke počele su 1976. godine. Otpočinjanje radova je dva puta odlagano, do jeseni iduće godine dopunjavan je projekat i obezbeđivani ostali uslovi za početak gradnje, pa je kamen temeljac postavljen 29. novembra 1977. godine. Prema prvobitnim planovima, trebalo je da radovi budu završeni krajem aprila 1979. godine, ali je taj rok probijen, pa je nova veoma funkcionalna zgrada biblioteke u Nemanjinoj ulici broj 1 svečano predata na upotrebu 27. juna 1980. godine. U okviru Gradske biblioteke rade pozajmno, dečje, naučno i zavičajno odeljenje, kao i čitaonica.
Zgrada nekadašnjeg doma društva „Taršašker”, Srpske čitaonice, Gradske biblioteke i Doma pionira, nekada najraskošnija čitaonička zgrada u Vojvodini, srušena je bez ostatka i bez ikakve potrebe krajem osamdesetih godina 20. veka, zajedno sa susednom zgradom hotela „Balkan”, koja je zatvarala ugao ulica Zmaj-Jovine i Karađorđeve. Na tom mestu sazidan je poslovno-stambeni blok sa podzemnim garažama i lokalima u prizemlju i na prvom spratu, kolokvijalno nazvan „olovka”. Rušenjem ovog objekta urbanisti i gradska vlast nepovratno su oduzeli istoriji, kulturi i budućim generacijama Pančevaca duhovni i materijalni spomenik neprocenjive vrednosti.
Zgrada nekadašnje Čitaonice i hotela „Balkan” na uglu ulica Zmaj Jovina i Karađorđeve, na čijem mestu je podignuta „Olovka”
Tekst je objavljen u okviru projekta „Dimitrovgrad – Kragujevac – Pančevo: Kulturno nasleđe i multikulturalnost”, koji partnerski realizuju udruženja Emblema iz Dimitrovgrada, Šumadinka iz Kragujevca i Omnibus iz Pančeva na sajtovima www.far.rs,www.glassumadije.rs i www.pancevo.city. Projekat je podržalo Ministarstvo kulture i informisanja Republike Srbije.